Уйбаан Турантаайап Саха араадьыйатын туһунан санаата

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Ханнык баҕарар айар эйгэ: араадьыйа, хаһыат, тэлэбиидэнньэ эрэллээх истээччилээх, ааҕааччылаах, көрөөччүлээх буоллаҕына уһун тыыннанар, үйэлэнэр. Этэргэ диэри, «ойуурдаах куобах охтубат».

 edersaas.ru

Саха араадьыйатын 90 сыллаах үбүлүөйүн көрсө «санааларбын этиим эрэ…» диэн бэйэтин санаатын сайа тиэрдэр эрэллээх истээччи Уйбаан Турантаайаптыын бүгүн ирэ-хоро сэһэргэһэбит.

40 сыл – «Быһа эпииргэ»

— Эн Саха араадьыйатын кытта ыкса доҕордоһууҥ хаһан саҕаламмытай?

— Быйыл тапталлаах араадьыйам 90 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир буоллаҕына, мин эмиэ, туһугар, үбүлүөйдүүр эбиппин! Ол эбэтэр Саха араадьыйатын «Быһа эпииригэр» тахсар буолбутум быйыл 40 сылын бэлиэтиибин. 1980 сыллаахтан быһа эпиирдэргэ кыттабын. Оччолорго нууччалыы тылынан Геннадий Ермаков, сахалыы тылынан Макар Баишев курдук уоттаах төлөннөөх тыллаах-өстөөх араадьыйа суруналыыстара ити көрүҥҥэ ылсаллара. Онон нууччалыы-сахалыы тэҥҥэ «киирсэрим». Ордук олохтоохтук мин Макар Баишев «Бээтинсэ 45 мүнүүтэтэ» биэриитигэр кыттар буолбутум. Ити биэрии 1982 сыллаахха сүрэхтэммитэ. 2016 сыллаахха ити биэриини кыратык «күөрэҥнэтэн» баран, эмиэ тохтотон кэбиспиттэрэ. Төрүөтэ – үөхсүү, хойох хостоһуу буолаары гынна диэн.

Биэрии култууратын, этикэтин туһунан

— Оттон кырдьык да оннук буолбатах этэ үһү дуо?

— Билигин этикэ, ис култуура баар диэри гынаҕын дуо? Наар биир дьон ыытааччы буолан, араадьыйаҕа күл да күл, бэйэлэрин оҕо саастарын, туолбатах ыраларын, күннээҕи дьыалаларын ырыта олороллоро төһө сиэрдээҕий? Тоҕо ону өрөспүүбүлүкэ барыта истэн олоруохтааҕый?

— Биэриигэ кэпсэтэ кэлбит дьону, салайааччыны кытта сэмэлиир, үөҕэр быластаах өрүү биир дьон тахсан кэпсэтэллэрэ төһө оруннааҕый?

— Мин итиннэ мөккүһүөхпүн сөп. Эн ити кимнээҕи этэргин сэрэйдим. Ермолай Скрябин – киин улуус киһитэ, Сиэрэй Маасса, Афанасий Сергеев – илин эҥэр, Георгий Христофоров, Дойду Баһылайа – Бүлүү бөлөх эҥэрдэр, Торопуун – хоту улуус, мин – киин куорат бэрэстэбиитэллэрэбит. Бу дьон өрөспүүбүлүкэ бары улуустарын олохторун-дьаһахтарын ыйдаҥардан, арылыччы арыйан биэрэбит.

— Барыта итэҕэс, быһаҕас өттүнэн диэ…

— Оттон олох хаамыыта оннук буоллаҕа дии! Итэҕэһи-быһаҕаһы эппэккэ. Олох уларыйыахтаах буоллаҕа.

— Онуоха баар итэҕэскэ араадьыйа суруналыыһа ыҥырбыт киһитэ эрэ буруйдааҕын курдук үтүрүйүү-сэмэлээһин олоҕу уларытыыга тиэрдибэтэ буолуо.

— Итиннэ, кырдьык, сөбүлэһэбин. Баар буолааччы ардыгар куолаһы сонотон барыы, быһа-хото саҥарыы. Ол иһин этэбин, араадьыйа – көр-нар, күлүү-салыы, хойох хостоһуу тырыбыната буолбатах. Өрөспүүбүлүкэ барыта истэн олордоҕуна, урут оҕо сылдьан тугу сөбүлүүргүн эбэтэр суолталаах боппуруоһу ырыта олорор киһини бас-баттах «кириэһилэни эрэ ититэ олороҕун» диэн сиргэ түһэрэн кэбиһии суох буолуохтаах. Бу уопсастыбаннай тырыбына.

Хаарыан суруналыыстары умуннубут

— Саха араадьыйатын кытта 40 сылы быһа «аргыстаһан» кэлбит киһи араадьыйа урукку уонна бүгүҥҥү биэриилэрин тэҥнээн көрөрүҥ дуу.

— Үөрүүнэн буоллаҕа дии. Кэлиҥҥи сылларга, ол эбэтэр 2018 сылтан ыла Саха араадьыйата «атын аныгы хайысханы тутуста» диэнинэн сирдэтэн, судаарыстыбаннай араадьыйаны сааратар көрүҥҥэ кубулутан кэбистилэр. Араадьыйа оруола дьону сааратыы буолбатах! Бу киһини сайдыыга, кэскилгэ сирдиир идеология биир көрүҥэ.

Араадьыйа ханнык да кэм кэлэн турдар, сайыннарар, дьону үтүөҕэ, кэрэҕэ, сырдыкка, үйэлээххэ сирдиир буолуохтаах. Холобура, ити тэлэбиисэргэ көстөр «Тиэргэн» биэриини холобурдуум. Быйылы быһа сыстыганнаах дьаҥынан сибээстээн дьиэҕэ олоруу кэмигэр ыал тиэргэнин көрдөрөн холобурдууллар. Дьон төһөлөөх бэйэтин тардынна! Үгүс ыал тиэргэннэрин тупсарарга ылыста. Биэрии күүһэ итиннэ сытар. Тоҕо сатамматый коронавирус кэмигэр эмчиттэр бэйэлэрэ тахсан бу ыарыыны утары хайдах үлэлииллэрин кэпсииллэрэ? Хайдах харыстанары сүбэлииллэрэ? Оччотугар дьон бүтүн ыал ыалынан мустан үбүлүөйдүүрү, бырааһынньыктыыры, устудьуоннаабыт, оскуоланы бүтэрбит сылларын бэлиэтиири олоччу тохтотуо этилэр. Быраас бэйэтинэн тахсан буола турар балаһыанньаны билиһэннэрэрэ быдан ылыннарыылаах буоллаҕа. Ханнык да бобуутааҕар, хаайыытааҕар бу быдан көдьүүстээх буолуо этэ. Боростуой киһи бырааһы кытта ирэ-хоро кэпсэппэт буоллаҕа, оттон араадьыйа нөҥүө кэпсэтиэн сөп. Итиннэ мин Маганскай диэн эмчит кэпсэтэн испитин холобурдуом этэ. Ити быраас эпииргэ кыттыыта тохтоон хаалла, элбэҕи сүбэлиирэ хаалла.

Оттон урукку биэриилэргэ тохтоотоххо, ааттарын ааттаабакка эрэ эттэххэ, идэтийбит суруналыыстар бэйэлэрин тиэмэлэринэн биэрэллэрэ олус интэриэһинэй, киһи болҕомтотун тардар буолааччылар. Холобура, билигин күҥҥэ уончата хатыланар туох да ис хоһооно суох эдэр дьон ырыатын оннугар киһини толкуйдатар биэриилэри ыытыахха баара. Чэ, сөп, сыстыганнаах дьаҥынан сибээстээн, биир-икки айар үлэһит эрэ үлэлиирэ көҥүллэнэр диэхтэрэ. Ол эрээри киһи салгыар диэри сайыны быһа тоҕо биир-икки эрэ биэрээччи ыытыахтааҕый? Оттон архыыпка сүүһүнэн биэрии сыттаҕа эбээт! «Тыыннаах дорҕоону» киһини сылатар гына күн аайы хатылыыллар. Ити оннугар уларыта сылдьан дьону сырдыкка угуйар, толкуйга түһэрэр пуондаҕа хараллан сытар духуобунай кэпсэтиилэри тоҕо таһаарбаттарый? Тоҕо сатамматый киһи саамай истэр кэмигэр эбиэккэ Макар Баишев, Иван Ксенофонтов, Николай Максимов, Степан Дадаскинов, Валентина Атласова, Валентина Петрова, Светлана Диодорова, Майя Власьева урукку биэриилэрин холбууллара? Ырыаһыттары кытта кэпсэтэн, дьону сааратабыт дииллэр быһыылаах да, итинник биэриилэртэн дьиэҕэ олорор дьон ордук муунтуйар буолла. Санаалара сайҕаммакка, бэйэлэрин истэригэр киирбиттэрэ баар суол. Чуолаан бу кэмҥэ араадьыйа дьону олоххо тардар күүстээх буолуохтаах этэ. Буолаары буолан, онуоха Саха араадьыйатын 90 сыллаах үбүлүөйэ бэйэтинэн тиийэн кэлэн, бу мин холобурдуур суруналыыстарым биэриилэрин иһитиннэриэххэ баара. Христофор Ефремов диэн тыа сирин боппуруоһугар, Вячеслав Степанов диэн бэртээхэй спортивнай, Анастасия Амбросьева диэн духуобунаска үлэлэспит суруналыыстары дьон умнан барбыта кистэл буолбатах. Үгүс хаарыан суруналыыстар умнууга бардылар…

Араадьыйаҕа туох сонуну киллэриэххэ сөбүй?

— Эйиэхэ бэйэҕэр биирдэ эмэ ыытааччы «тириитин» кэтэрдэн көрбүт киһи. Олох атын санаалаах буолуоҥ этэ ээ?

— Хата ити бэрт этиини эттиҥ ээ. Миигин Эдуард Рудых үстэ араадьыйаҕа ыҥыран кэпсэтиннэрэ сылдьыбыта. Мин инбэлииттэр, тыа сирин биэриилэригэр ыытааччы быһыытынан олоруохпун сөп этэ.

— Ол эрээри Доруобуйа харыстабыла уонна тыа сирэ уустук тиэмэлэр. Ылбычча бэлэмэ суох киһи ыыппата буолуо ээ. Ол пульту холбоотуҥ да, «бу боппуруоска» хоруйдаа» диэнинэн муҥурдамматыҥ буолуо…

— Эмиэ да оннук. Ол эрээри ити көрүҥү ыытааччы суруналыыстар боруобалаан көрүөхтэрин сөп эбит ээ. Оннооҕор оскуола оҕолоро дириэктэри, учууталы солбуйан холоноллор дии. Араадьыйа 90 сылыгар ити көрүҥү киллэрэн көрүөхтэрин сөп эбит.

Ити курдук, Уйбаан Турантаайаптыын бэрт үгүс тиэмэни хаарыйан кэпсэттибит. Уоттаахтык мөккүһэн да ыллыбыт. Кэпсэтэ олорон, мин биири хомойо иһиттим. Уйбаан: «Мин кэлин Саха араадьыйатыттан тэйдим. Билигин «Маяк», «Саха» ВГТРК уонна Арассыыйа араадьыйаларыгар көстүм. «Онно санааларбын этиим эрэ…» диэнинэн чаастатык тахсар буоллум. Онон санаабын сайа этэр буолан, тутахсыйбаппын…».

… Уйбаан Турантаайап курдук эрэллээх истээччитин Саха араадьыйата сүтэримиэн наада этэ.

Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыска — Уйбаан Турантаайап дьиэтээҕи архыыбыттан.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0