Сибэкки эминньэҕин курдук быһыылаах, саҥа тутуллубут 203-с түөлбэ килбэйэр киинигэр остуоруйа дьиэтин санатар уһуйаан баар. Бу араас чаҕылхай өҥнөрүнэн кырааскаламмыт уһуйаан тас өттүттэн хайдах эрэ Дания дьиэлэрин санатар. Киэһэ ахсын түннүктэрин уоттара ыҥыра-угуйа сандаараллар, иһирдьэ кырачааннар аһыыллара, үөрэнэ олороллоро, оонньууллара көстөр.
Дьэ, иһигэр киирдэххэ, хайдах эбитий?
Дьокуускайга балаҕан ыйыгар үс тылынан иитэр-үөрэтэр, сахалыы эйгэлээх уһуйаан аһылынна диэн суруйан турабыт. Өссө биир уратыта — “Демография” национальнай бырайыак чэрчитинэн, оҕону 1,5 сааһыттан сырытыннарар дьааһыла бөлөхтөрдөөх.
Бу уһуйаан хантан эрэ көһөн кэлбит буолбатах, быйыл саҥа кэлэктиип хомуллан, “буруолуу сылдьар” сабыс-саҥа бырагырааманан үлэлээн эрэллэр. Чахчы, киирээти кытта, сахалыы эйгэ тыына үлэһиттэр бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэриттэн, киһиэхэ сыһыаннарыттан биллэр курдук…
Миигин сэбиэдиссэй Марианна Иванова, иитэр үлэҕэ солбуйааччы Саргылаана Ю, ыстаарсай иитээччи Алена Гаврильева үөрэ көрүстүлэр.
— 298 оҕо путевка ылбыта, бу күннэргэ дьааһыла бөлөхтөрүн путевкаларын биэриэхтээхтэр. 16 бөлөхтөөхпүт, сүрүннээн 203-с түөлбэ оҕолоро сылдьаллар. Ол эрээри, пандемиянан сибээстээн, үгүс төрөппүттэр сайабылыанньа суруйан, оҕолорун дьиэлэригэр олордоллор.
Туох баар ирдэбиллэри тутуһан үлэлии олоробут. Сарсыардаттан оҕону кыраадыһын кээмэйдээн, сөтөллөрүн-сыҥсыйарын бэрэбиэркэлээн баран, киллэрэбит. Мааска, бэрчээкки, рециркулятор, антисептик – барыта тутуһуллар. Утуйар уонна оонньуур хосторо тус-туспалар, онон иккилии чаас буола-буола салгылатабыт, дезинфекция ыытыллар, — диэн сэбиэдиссэй Марианна Афанасьевна кэпсиир.
“Кустук” — саха оҕотун иитэр бырагыраама
1991 сыллаахха национальнай оскуолалары уонна оҕо тэрилтэлэрин сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр олоҕуран, сахалыы үөрэтэр “Тосхол” бырагыраама оҥоһуллубута. Саха оҕото кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт буоруттан силис тардан, норуотун тылын барҕа баайын, өбүгэтин үтүө үгэһин иҥэринэн, сахалыы куттаах-сүрдээх дьоһуннаах киһи буола улаатарыгар олук ууруллубута.
2014 сылтан оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин федеральнай стандарта олоххо киирэн, ирдэбил тосту уларыйбыта. Аныгы кэм оҕотун, иитээччитин уонна дьиэ кэргэнин сайдар кыаҕар, интэриэһигэр, айар дьоҕуругар туһуланар. Ол иһин анал айар бөлөх үлэлээн, “Кустук” бырагыраама оҥоһуллан, СӨ научнай-методическай хамыыһыйатыгар бигэргэнэн, быйылгыттан сахалыы тыллаах уһуйааннар ити бырагырааманан үлэлииллэр.
— Оскуола иннинээҕи ФГҮөС чэрчитинэн, “Төрүөҕүттэн оскуолаҕа диэри” бырагырааманы үлэлэтэбит. Төрөөбүт тылы, Саха сирин норуоттарын төрүт үгэстэрин, култуураларын үөрэтэргэ “Кустук” бырагырааманы уһуйааммытыгар боруобалаан, апробация ыытабыт. Уратыта – оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин стандартыгар сөп түбэһэр, ол тутулугар эппиэттиир.
Модульнай технологияны киллэрдибит, ол аата хас биирдии оҕо суолун булуна, бэйэтин бэйэтэ дьаһана үөрэниэхтээх. Урут иитээччи бэлэм тиэмэни кэпсээн, илдьиритэн биэрэр эбит буоллаҕына, бу ньыманан оҕо интэриэһин, дьоҕурун өйдөөн көрөн, ону иилэ хабан ылан, сайыннарыахтаах. Оҕо билэ-көрө сатыырын, чинчийэр дьоҕурун күннээҕи олоххо баар, киниэхэ чугас көстүүлэринэн көҕүлүөхтээх.
“Саха тутан-хабан көрдөҕүнэ, билэр” дииллэринии, оҕо тулалыыр эйгэтин бэйэтэ чинчийиэхтээх. Иитээччи ону сирдээн, салайан, оонньотон, иэнийиинэн (эмоциянан) үөрэн-көтөн, сөҕөн-махтайан, чиҥэтэн биэрэр, — диэн Саргылаана Степановна кэпсиир. Кини бу “Кустук” бырагырааманы оҥорбут айар бөлөххө үлэлэспитэ.
“Мистер Бин нууччалыы өйдөөбөт…”
Инновационнай хайысха быһыытынан, уһуйааҥҥа “Полилингвальнай үөрэтии” диэн бырагыраама тохсунньуттан үлэлиэҕэ. Ол эбэтэр, тылы уруок курдук буолбакка, күннээҕи олоххо туттан, үөрэтиэхтэрэ. Холобур, биир иитээччи наар сахалыы саҥарар, иккис – нууччалыы, үһүс – английскайдыы. Сууналларыгар, аһыылларыгар, дьарыктаналларыгар английскайдыы эрэ кэпсэтэллэр. Оччоҕо оҕо үс тылынан тэҥҥэ саҥарар буолар, булкуйбат.
Оҕоҕо английскай тыл – бу күннээҕи олоххо туттуллар тыл диэн өйдөбүлү, эйгэни үөскэтэллэр. Холобур, Мистер Бин диэн ааттаммыт “англичанин” иитээччи нууччалыы да, сахалыы да сатаан “өйдөөбөт”. Ол оннугар хамсанан көрдөрөр, оонньотор. Оҕолор оннугу бэркэ өйдүүллэр, ылыналлар эбит.
Сэбиэдиссэй Марианна Афанасьевна урут “Лингва” уһуйааҥҥа үлэлии сырыттаҕына, маннык эспэримиэни киллэрэ сылдьыбыттара үтүө түмүктэрдээх буолбут. Кини көрүүтэ киэҥ, былаана элбэх. Японияҕа сылдьан уонна атын да омуктар педагогикаларын, уопуттарын үөрэтэр-чинчийэр эбит. Онон иитээччилэр саҥаны киллэрэртэн куттамматтар, эдэр, эрчимнээх кэлэктиип айымньылаахтык үлэлииргэ бэлэм.
“Сахалыы эйгэни олохтуубут”
Педагогтар нууччалыы саҥарар оҕо элбээбитин бэлиэтииллэр.
— Оҕо нууччалыы тылы чэпчэкитик ылынар. Тоҕо диэтэр, кини эйгэтэ нууччалыы буолан эрэр – мультик, төлөпүөн оонньуута, интэриниэт… Төрөппүттэр онно бэринэн, эмиэ нууччалыы кэпсэтэн бараллар. Аны куоракка уһуйааннар, оскуолалар сүрүннээн нууччалыы тыллаахтар. Бөлөхтөрбүт аҥаардара – нууччалыылар, барыта төрөппүт баҕатынан.
Биһиги уһуйааммыт эйгэтин сахатыта сатыыбыт. Тоҕо диэтэр, төрөөбүт тылынан саҥарбыт оҕо атын тылы, билиини ордук ылынар. Биллэр педагог Константин Ушинскай ону эмиэ этэн турар. Төрөөбүт тылын, төрүт култуураны билэр оҕо кыаҕа улаатар, өбүгэлэриттэн хаанынан бэриллибит дьоҕурдарын арыйарга бэлэм.
Бу билигин саха норуотун иннигэр тирээн турар сытыы кыһалҕа. Сотору төрөппүттэргэ анкетанан ыйытык оҥоруохпут. Кинилэргэ анаан методическай-сүбэлиир киин үлэлиир. Пандемия кэмигэр видеонан сүбэлэри оҥорон ыытабыт. Холобур, оҕону кытары истиҥник кэпсэтэргэ үөрэтэбит. Дьиҥ сахалыы ааттаах оҕолор баар буолбуттара үөрдэр. Ону тэҥэ нуучча төрөппүттэрэ оҕобут саха тылын, култууратын билэрэ үчүгэй диэччилэр.
Түмүк үс сылынан көстүөҕэ
— Саамай сүрүнэ, биһигини өйөөтүлэр: университет, министиэристибэ да, үөрэх управлениета да – үлэ туох түмүктээх буолара барыларыгар интэриэһинэй. Ил Дархан аһыллыыга кэлэ сылдьан, полилингвальнай үөрэтиибитин сэргээбитэ. Научнай төрүттээх буолуохтаах диэн, Москва учуонайдарын, педколледжтары, пединституту, национальнай тыллар институттарын, чугастыы “Айыы кыһата” гимназияны кытары кэлимник үлэлэһэбит.
Үлэбит түмүгэ үс-түөрт сылынан көстүөҕэ. Биллэ-көстө сатаабаппыт эрээри, аһаҕаспыт, уопуту үллэстэргэ бэлэммит. Оҕо уһуйааҥҥа сылдьыбыт кэмин саамай үчүгэй өйдөбүл оҥостубут буоллаҕына, тугу эрэ ситистибит диэхпит. Биһиги оҕону оскуолаҕа эрэ буолбакка, олоххо бэлэмниир сыаллаахпыт, — диэн Марианна Афанасьевна этэр.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: уһуйаан архыыбыттан.