Удьуор иистэнньэҥнэр

Бөлөххө киир:

Бүгүн биһиги саха иистэнньэҥнэрин үлэлэрин Арассыыйаҕа, омук сирдэригэр тиийэ билиһиннэрэ сылдьар СӨ норуотун маастара Татьяна Шишигиналыын оҕону кыра эрдэҕиттэн иискэ уһуйуу, норуот маастардарын үрдүк аналларын туһунан кэпсэттибит.

edersaas.ru

Ийэтинэн эбээтэ Татьяна Ивановна бэйэтин кэмигэр биллэр иистэнньэҥ эбитэ үһү. Хоту сиргэ олорор булчуттар уонна балыксыттар таҥастарын тигэригэр кыыһа көмөлөһөн улааппыта уонна кэнники “Зоя Засимовна дуо?” дэтэр талааннаах иистэнньэҥ буолбута. Эбээлээх-ийэ иистэнэр дьоҕурдара бүгүҥҥү дьоруойбутугар бэриллибит. Аҕатын ийэтэ Мария Яковлевнаны эмиэ дойдутугар талааннаах тарбахтаах иистэнньэҥинэн билинэллэрэ.

Татьяна Шишигина кэпсииринэн, күн сирин көрөрүгэр эбээтэ Татьяна Ивановна көҕүс ыарыытыттан өлбүт этэ. Ол да иһин, Зоя Родионова кыыһыгар Татьянаҕа (эбээтин аатын илдьэ сылдьар) иистэнэр идэ олус сылаалааҕын, төрөппүт ийэтэ аһара иистэнэн ыарыһах буолбутун туһунан этэрэ. Зоя Засимовна идэтинэн биология учуутала этэ. Оскуолаҕа Саха сирин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаевы биология бириди­миэтигэр үөрэппитинэн, дьоҕур­даах үөрэнээччитэ кэлин тыа ха­­һаайыстыбатын үөрэҕин талбытынан киэн туттара. Зоя Засимовна оскуолаттан чугас олорор буолан, бэл, перемена кэмигэр сүүрэн тахсан, иистэнэн барара. Иистэнэр массыынатын тыаһа учууталлар хосторуттан иһиллэрин туһунан кыыһа Татьяна Николаевна истиҥник ахтар. Кэлин тус баҕатынан домоводство уруогар үрдүкү кы­­лаас кыргыттарын иискэ уһуйан барбыта.

ТӨРҮТ ИИСПИТИГЭР ТӨННӨН ЭРЭБИТ

— Ийэм барахсан биэнсийэҕэ тахсыар диэри умсугуйан туран иистэммитэ. Үс бииргэ төрөөбүттэр ийэбит тигэр таҥаһын эрэ кэтэр этибит. Ийэм күнүстэри-түүннэри түбүгүрэрин аһынаммын, хаһан иистэнэн бүтэр диэн испэр саныыр этим. Тоҕо диэтэххэ, бэ­­йэбин билэр буолуохпуттан кини массыынатын тыаһынан улааппытым. Ханнык да харчыга буолбакка, сүрэҕин баҕатынан ыһыахтарга таҥас тигэрэ. Ол оннугар сүөгэ­йинэн, арыынан күндүлүүллэрэ.
Ийэбит биһигини кыра эрдэхпититтэн иис мындыр идэтигэр кыралаан сыһыаран барбыт эбит. Көмөлөһөн, этэрбэс билэтигэр араас оҕуруону тиһэрбит. Урут хас биирдии саха дьахтара билэтин бэйэтэ толкуйдаан, мындыр­даан тигэрэ, бары кэриэтэ ки­­миэхэ да маарыннаспат билэлээхтэрэ. Арай, билигин барыта: саҥыйах, этэрбэс бэйэ-бэйэлэриттэн туох да уратыта суох буолан хааллылар. Ити, мин санаабар, интэриэһинэйэ суох. Мин оҕо сылдьан, хас биирдии дьахтар этэрбэһин билэтин, сахалыы таҥаһын сыныйан көрөр, аһара сэргиир этим. Билигин таҥас эгэлгэтин ательелар тигэр уонна маҕаһыыҥҥа атыыланар буолан, төрүт иистэн тэйии барда. Ол эрэн, кыралаан төннүү баар. Тоҕо диэтэххэ, сыаналаах буолан, дьон бэйэтэ тиктиэн баҕарар буолла. Ол биһиги ыытар маастар-кылааспытыгар элбэх кэрэ аҥаар кэлэн, үөрэ-көтө үөрэнэриттэн да көстөр. Тугу баҕаралларын ыйан-кэрдэн, быһан-отон биэрдэххэ, бэйэлэрэ тиктэллэр.

МАССЫЫНА ТЫАҺААБАТ БУОЛЛАҔЫНА…

— Оҕуруо тиһэр кэммитигэр ийэбит биһигинниин чу­­гастык алтыһар, иитэр-такайар эбит. Билиҥҥи оҕолор тоҕо иистэнэ, уһана сатаабаттарый? Ыал ийэтэ тугу да тикпэт, дьиэ иһигэр массыына тыаһаабат, таҥас кырадаһына суох буоллаҕына, кыыс оҕо хантан иискэ сыстыай? Ол кэ­­риэтэ, улаатан баран маҕаһыынтан атыылаһыа эбэтэр аныгы олох көстүүтүнэн, биир эмэ киэһэҕэ кэтэригэр быракааттан уларсыа. Онно кинилэри буруйдуур сатаммат. Оттон аҕата уһаммат, булка илдьибэт буоллаҕына, уол оҕо булт диэн тугун, туох абылаҥнааҕын билбэккэ ­улаатар. Тиэхиньикэҕэ сыстыы эмиэ кыра эрдэхтэн бэриллэр. Кырачаан уол аҕатыгар гайка, күлүүс да аҕалара инники олоҕор-дьаһаҕар туһалаах буолар.
Оскуолаҕа үлэ уруогар үөрэтэллэрэ кыра, оскуола бырагы­раамата эрэ буоллаҕа. Оскуоланы бүтэрдилэр да, умнан кэбиһэллэр. Оттон оҕо эрдэҕитэн дьиэтигэр эбээтэ, ийэтэ тигэрин көрө улааппыт оҕоҕо кыра да кыым хаалар. Ол кыымтан уот саҕыллан, кэлин күүскэ күөдьүйэн кэлиэн сөп, уруккутун син биир өйдүүр.
Оҕону идэҕэ уһуйар буоллахпытына, онно хайысха­лаан сыһыара сатыахтаахпыт. “Оҕоҥ кыра эрдэҕиттэн тугунан, хайдах оонньуурун кэтээн көрүҥ”, — диэн сүбэлииллэр. Холобур, былыр Арассыыйаҕа туойдьуттар дьиэ кэргэннэрэ бааллара, оҕолуун-­уруулуун, дьиэ кэргэнинэн дьарыктаналлара. Ити үгэс биһиэхэ, холобур, туоһунан иһит оҥоруутугар тэнийиэн сөп. Ыраастааһын, хастааһын, куурдуу-хатарыы уо.д.а. үлэтэ элбэх. Онно барытыгар оҕо кыттыһан, идэҕэ сыстар. Наһаа ноҕуруускалаабакка эрэ сыһыарыахха наада.

УТУМ САЛҔАНАР

Биһиги куукулаларбытыгар таҥас тигэ оонньуур этибит. Ийэм оҕуруотуттан бэристэҕинэ, оҕуруо тиһэрбит, киэргэтэрбит. Мин түөрт оҕобор (икки кыыстаахпын, икки уоллаахпын) барыларыгар маскараадтарын сыл аайы уларыта сылдьан тигэн улаатыннартаабытым. Инньэ гынан, дьиэ кэргэним иис диэн тугун билэ, бэ­­йэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэ улааппыттара. Алдаҥҥа 15 сыл олорбуппут. Оҕолорбутун саха буолалларынан киэн туттарга иитэрбит, үөрэтэрбит. Ону нуучча учууталлара: «Татьяна Ивановна кэргэниниин Василий Исаковичтыын оҕолорун бэйэлэрин холобурдарынан, сатабылларынан, талааннарынан иитэллэр, ол иһин оҕолоро төрөппүттэрин курдуктар”, — диэн хайҕыыллара. Мин санаабар, иискэ, кэрэ эйгэтигэр сыстыбыт кыргыттартан үчүгэй хаһаайкалар тахсаллар. Биир кыыһым уоллаах-кыыс оҕолоох. Аан бастаан оҕолонон баран, 1-2 саастаах уолугар сахалыы таҥас наада буолбутугар: “Дьэ, эбээбит норуот маастараҕын, сиэҥҥэр ырбаахыта тик эрэ”, – диэбитэ. Мин: “Бырастыы гын, мин оннооҕор буолуох улахан иистээхпин, оҕолоргор бэйэҥ тик. Куурустарга үөрэн эбэтэр бэлэм киэптэр бааллар. Мин сүбэлиэхпин-амалыахпын эрэ сөп”, — диэн тута аккаастаабытым. Онтон тигэн биэрэн, кыһалҕатын быһаара охсубутум буоллар, бэлэмҥэ үөрэниэ этилэр. Кэлин кыыһыгар халадаай ырбаахы тигэн кэтэрдибитэ, кэргэнигэр, бэл, оноолоох сон тигээри сылдьар. Онон, эбээбиттэн, ийэбиттэн ылбыт баайым-дуолум кыыспар хаалыаҕыттан, утум салҕанарыттан үөрэбин.

ҮЙЭЛЭЭҔИ АЙЫАХТААХПЫТ

— Уопсайынан, иистэнии икки көрүҥнээх. Бастакыта, бэйэҕэ уонна аймахтарга тигии. Иккис көрүҥэ – бэйэҕэ дохуот киллэрии.
Биир эмэ иистэнньэҥи ханнык эмэ тэрээһиҥҥэ, быыстапкаҕа тик диэн көрдөстөххө, “мин олох кыаллыбаппын, оҕолорбор, дьоммор да тиктэхпинэ сөп” диэччилэр баар буолаллар. Биир өттүнэн көрдөххө, кинилэр кырдьык, бэ­­йэлэригэр сыа-сым курдук тиктэн, кэрэ таҥастарын дьоҥҥо-сэргэҕэ көрдөрөллөр, саха таҥаһын киэҥ араҥаҕа таһаараллар. Ол эрээри, биһиги, норуот маастардара ырааҕы, киэҥи толкуйдуохтаахпыт. Сахабыт таҥаһа омукпут сирэйэ буоларын хаһан да умнуо суохтаахпыт, үйэлээҕи айыах­таахпыт. Ол курдук, норуот маастардарын суолталарын үрдэтэр туһуттан Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын киинигэр “Симэх” галереяҕа 2008 сылтан быыстапкалары тэрийэбит. Ол сылдьан көрдөхпүнэ, дьахталлар бары иистэнэллэр эбит да, төрүт ииһи, үгэскэ олоҕуран ти­гиини научнай өттүнэн билбэттэрин бэлиэтии көрбүтүм. Ол иһин, учууталынан, сүбэһитинэн история наукатын хандьыдаата, ХИФУ-га фольклор уонна култуура ка­­федратын дассыана, норуот маастара Светлана Петрованы көрдөһөн ыҥырбыппыт. Кырдьыга да, саха төрүт ииһигэр ырытыылаах научнай-популярнай кинигэ аҕыйах. Учууталбыт Светлана Ивановна 5 кинигэтиттэн ураты кинигэ суоҕун кэриэтэ.
Маастардарбыт таһымнарын үрдэтэр оскуолабыт тэриллибитэ быйыл 10 сылын туолар. Сахалыы таҥас ирдэбиллэрин тутуһар би­лии-көрүү син баар буоллаҕына, хотугу омуктарга балаһыанньалара мөлтөх, эбээн, эбэҥки, долган дуу оһуора-бичигэ буоларыгар буккуллуу баар. Сөптөөх кинигэлэрэ да суох. Ону чуолкай­дыырга эмиэ Светлана Петрова үлэлэһэ, чинчийэр-көрдүүр үлэни ыыта сылдьар. Холобур, мин хотугулуу таҥаһы кыайан тикпэппин, тоҕо диэтэххэ, төһө да куурустарга сылдьан үөрэммитим иһин, ис куппар суох буоллаҕа. Оттон былыргы төрүттэрбит кимтэн да үөрэммэккэ хайдах тигэллэрэй? Хардата биир – кинилэр айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдарын сайыннараллара. Биһиги, куораттар, айылҕаттан балачча тэйбит дьоммут. Оттон айылҕаны кытары алтыһыы иискэ эмиэ оруоллаах, айылҕаҕа чугас киһи көрүүтэ чыҥха атын.
Норуот маастардара инникини өтө көрөн үлэлиэхтээхпит. Оттон сорохтор норуот маастарын аатын ылан баран, сүтэн-иҥэн хаалаллар. Ол олох сыыһа. Эбэтэр эн ту­­йаххын хатарар үөрэнээччилэрдээх буолуохтааххын. Мин үөрэнээччилэрдээхпин. Биир үөрэнээччим, Арассыыйаҕа этно-муода, өрөспүүбүлүкэ ыһыахтарын күрэхтэрин кыайыылааҕа Николай Никитин кыбытык тигиинэн дьарыктанар. Маастарыстыбаҕа бастакы учууталынан миигин, оттон научнай өттүгэр учууталынан Светлана Петрованы билинэринэн киэн туттабыт.

* * *

Ити курдук, 4 оҕо иһирэх ийэтэ, 5 сиэн тапталлаах эбээтэ Татьяна Шишигина Саха сирин норуоттарын үгэстэрин уонна култууратын эдэр көлүөнэҕэ хаалларарга тус бэйэтин дьиэ кэргэнин холобурунан үлэлии-хамсыы сылдьар.

ЫСПЫРААПКА:

1973 сыллаахха Дьокуускайдааҕы култуурунай-сырдатар училищеҕа “Үҥкүү кэлэктиибин салайааччыта” идэҕэ үөрэнэ киирбитэ;
Үлэтин 1976 сылтан Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар Табаҕа сэлиэнньэтин кулуубугар уус-уран салайааччыттан саҕалаабыта;
1979-1983 сылларга “Сардаана” фабрикаҕа сувенир оҥорор сыахха маастардаабыта;
Араас сылларга култуура тэрилтэлэригэр инструкторынан, хореограбынан, салайааччынан, сүрүннүүр исписэлииһинэн, олох-дьаһах тэрилтэлэригэр маастарынан, учууталынан үлэлээбитэ. Арктикатааҕы Култуура уонна искусство институтун кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрбитэ.
1990 сылтан өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкаларга, куонкурустарга, бэстибээллэргэ көхтөөхтүк кыттар. Тус быыстапкалара Алдан куоракка Култуура киинигэр, “Үргэл” арт-галереяҕа, Ем.Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр мусуойга, А.Пушкин аатынан Национальнай бибилэтиэкэҕэ буолбуттара. Үлэлэрэ Нью-Йорка, Санкт-Петербурга, Москваҕа көрдөрүллүбүттэрэ.
Норуот маастарын быһыытынан, Олоҥхо ыһыахтарыгар дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлиир. 2011 сылтан “СӨ норуодунай маастара” ааты ылбыта.

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru

Хаартыскалар — ШИШИГИННЭР дьиэ кэргэн архыыбыттан

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0