Атамай нэһилиэгэр төрөөбүт-үөскээбит, куорсун анньыммыт, кынат куурдуммут, олох киэҥ аартыгар эрэллээхтик үктэннэрбит Атамайбыт оскуолата баай остуоруйалаах. Урукку дьылларга төһөлөөх элбэх үтүөкэннээх учууталлар, олохторун оҕону иитиигэ анаан үлэлээн ааспыттара буолуой? Олор ортолоругар Атамай нэһилиэгиттэн төрүттээх, саха, нуучча тылын баһылаабыт, киэҥ билиилээх, идэлэригэр бэриниилээх учуутал үрдүк аатын сүгэр Павловтар династиялара буолар. Кэнчээри ыччат кэскилин туһугар, билиилэрин-көрүүлэрин, өйдөрүн-санааларын ууран туран олохторун анаабыт учууталлары истиҥ тылынан, биһиги аймахтара ахтар ытык иэспит. Сырдык олохторо умунуллубат, кинилэр биллэр-көстөр суолу хаалларбыттара.
Киһи бу орто дойдуга төрөөн-үөскээн, атаҕар туран үлэһит буолан, бастатан туран, төрөппүттэрин ааттарын ааттатар. Сахалар былыр-былыргыттан төрдүгэ-ууска, удьуорга ураты болҕомто уураллара. Ол түҥ былыргыга генетика диэн наука баарын туһунан түһээн да баттаппат буоллахтара. Олох ис хоһооно мындырын, оҕо киһи буолуутугар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр удьуордааһын баарын таба көрдөхтөрө!
Көһөрүүнү тохтоппута
Таайбыт Павлов Иван Иннокентьевич-төлкөлөөбүт төрдө-ууһа Атамай нэһилиэгэр Дьондо алааһыгар Павлов Иннокентий Петрович, Павлова (Яковлева) Мотрена Никифоровна дьиэ кэргэҥҥэ иккис оҕонон 1913 сыллаахха төрөөбүт.1924 сыллаахха күһүн 11 саастааҕар төрөппүттэрэ төһө да үөрэҕэ суох буоллаллар 1 Атамай Улуу Сыһыытыгар оскуола арыллыбытыгар уолларын үөрэттэрэ ыыппыттара.
Түөрт сыл үөрэнэн бутэрэн, 1928 сыл нэһилиэгэр Сэбиэт суруксутунан, көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээн саҕалыыр. Таайбыт Иван Иннокентьевич Павлов учууталлартан биирдэстэрэ, пионер баһаатайынан, интэринээт сэбиэдиссэйинэн, нэһилиэк сайдыытыгар элбэхтэ сыралаһан сүүрбүт-көппүт, элбэҕи ситиспит, оскуола тутуутугар, уопсастыбаннай олоххо актыыбынайдык кыттара. 1960 сыллардаахха бөдөҥсүйүү саҕана 600-кэ киһилээх Атамайы көһөрөн кэбиһээри гыммыттарыгар утаран, мунньахтарга уоттаах-төлөннөөх тыллары элбэхтик этэн, бырабыытылыстыбаҕа тиийэ туруорсан көһөрүү боппуруоһа тохтотуллубута.
Атамай нэһилиэгэр 1939 үөрэх дьылыгар 50-чэ миэстэлээх интэринээт арыллыбыта. Интэринээти үс нэһилиэк оҕотун түмэн 1987 сылга диэри үлэлэппитэ. Күөрэлээх оҕолоро түөрт кылааһы түмүктээн салгыы 8 кылаастаах Атамай оскуолатыгар кэлэн үөрэнэллэрэ. Биллиилээх педагог К.С.Чиряев этэрэ: “Кабинет, истиэнэ киһини иитэр-үөрэтэр буолуохтаах”. Учуутал хаачыстыбата, өйө-санаата, култуурата, духуобунай кыаҕа кини үлэтин тэрийэр, иитэр, үөрэтэр.
Үөрэнэр сааспытыгар үгүс учууталларга үөрэммиппит да Иван Иннокентьевич курдук оҕону дьиҥнээхтик, ис дууһатыттан таптыыр, оҕону харыһыйар, харыстыыр, амарах киһини сэдэхтик көрүстүбүт. Иван Иннокентьевич киирдэҕинэ хоспут иһэ сырдырга дылы этэ. Интэринээккэ олорор оҕолор бука бары олус таптыырбыт. Ол курдук, учууталбыт оҕо чараас дууһатыгар “Аанньал” курдук сырдыыра, үтүө холобур буолар улуу, чаҕылхай Учуутал этэ! – диэн үөрэппит оҕолоро истиҥ, иһирэх, махтал тылынан ахталлар.
Таайбыт Иван Иннокентьевич быраата, бииргэ төрөөбүт убайбыт Николай Иннокентьевич Павлов уола Спиридон Иннокентьевич Павлов (Николаевич буолуохтааҕын) эбээтигэр Мотрена Никифоровна, эһээтигэр Иннокентий Петровичка биһиги ийэбитин Варвара Иннокентьевна (Николаевна) кытта эбээлэригэр, эһээлэригэр иитиллэн, кинилэр бэйэлэрин ааттарынан сурукка киллэттэрбиттэрэ. Онон бииргэ төрөөбүттэриттэн эдьиийбит Розалия Николаевна эрэ аҕатын аатынан суруллар.
Иниспиэктэр этэ
Спиридон Иннокентьевич Павлов 1925 сылга Горнай улууһун Атамай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Спиридон Иннокентьевич – нуучча тылын учууталынан, дириэктэринэн, уһун кэмҥэ үөрэх салаатын отделыгар инспекторынан үлэлээбитэ. Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан, империалистическай Японияны утары кыргыһыы хонуутун туораан, кыайыы көтөллөнөн төрөөбүт буоругар эргиллэн кэлбитэ. “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээл кавалера, Аҕа дойду сэриитин уонна педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Норуот уерэ5ириитин туйгуна, СӨ үөрэҕин министиэристибэтэ таһаарар “Педагогическай энциклопедиятын” 3 туомугар киирбитэ. Горнайга уһуннук РАЙОНО иниспиэктэринэн үлэлээбит учуутал эрэ барыта астынар, убаастыыр, ытыктыыр киһитэ Спиридон Иннокентьевич Павлов чаҕылхай олоҕу олорбута – диэн үтүө тылынан ахталлар.
Иниспиэктэр быһыытынан кэскиллээхтик, өтө көрөн, сөптөөхтүк ылсыһан үлэлэспитэ. Уопуттаах инисиэктэр оскуола аайы бэрибиэркэҕэ бардаҕына, биирдии нэдиэлэ сыныйан, ыскаабака уруоктарга сылдьан, барытын анализтаан, уопсай итэҕэстэри барытын ыйан түмүк оҥороро. Ол эрэн биирдиилээн учуутал итэҕэһин бэйэтигэр эрэ этэрэ. Олус үчүгэйдик сүбэлэри биэрэрэ, учууталы самнарбакка, санаатын көтөҕөр дьоҕурдааҕа, логическай сыанабылы кыайа тутан оҥороро. Хаһан да кыыһырбат, бэрэбиэркэлиир дьонун ыгылыппат. Кини сырдык, ыраас сэбэрэтигэр дьиҥнээх Учуутала көстөр этэ.
1950-60 сылларга өрөспүүбүлүкэбитигэр “Оҕо кылааска маассабай хаалыытын утары хамсааһын” Атамай оскуолатыгар саҕаламмыта уонна партия обкомун уурааҕынан ситиһиилээхтик түмүктэммитэ.
Кини сиэрдээх майгылаах, ол эрээри наадалаахха принципиальнай, кырдьаҕас педагог быһаарыытын, сүбэтин дьон ылынара. Спиридон Иннокентьевич – педагогическай маастар быһыытынан биллэрэ. Үөрэтэр-иитэр улэ саҥа көрүҥнэрэ, предметнэй нэдиэлэни киэҥник тэрийэн ыытыы, оскуола педагогическай кэлэктиибэ, үөрэнээччилэр айар дьоҕурдарын сайыннарыыга кэскиллээх үлэни саҕалаабыта.
Таайбыт Спиридон Иннокентьевич Павлов – нуучча тылын учуутала идэлээх улуу суруксут уонна үөрэҕирии эйгэтигэр өр үлэлээбит, начаалынай да, үрдүкү да кылаастар гуманитарнай да, естественнай да биридимиэттэр методикаларын, программаларын үчүгэйдик баһылаабыт инспекторга эйэ диэн үтүө тылынан бииргэ үлэлээбит коллегалара санаан ахталлар.
Эдьиийбит Розалия Николаевна
Эдьиийбит Розалия Николаевна Павлова Горнай улууһун Атамай нэьилиэгэр 1932 сылга Павлов Николай Иннокентьевич, Павлова (Обутова) Мотрена Самсоновна дьиэ кэргэнигэр иккис оҕонон төрөөбүтэ. Учуутал идэтин ылан, Горнай улууһугар Мытаах нэһилиэгэр Бор детдомугар убайынаан Спиридон Иннокентьевиһы кытта учууталынан ананан үлэлээбиттэрэ. Онтон 1953 сылга Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгэр көһөн тиийэн учууталлыыр. Розалия Николаевна оҕо инники олоҕор наадалаах бастакы сиэмэлэри тылыннарыыга (өй-санаа, сиэр-майгы, оҕо дууһатын арыллыыта, кэлэр дьылҕатын онкуллара уонна да атыттарга) – улахан болҕомтотун уурара. Кини – айылҕаттан кэлбит Учуутал этэ. Үлэ уруоктарын үрдүк таһымнаахтык ыытыы, үөрэтии-иитии процеһыгар саҥаны-сонуну киллэрии, үрдүк теоретическай-методическай бэлэм уо.д.а. үөрэх эйгэтигэр саҥаны киллэрэрэ.
Розалия Николаевна – амарах ийэ, истиҥ доҕор буолара. Эдьиийбит олоххо олус үрдүк актыыбынай позициялааҕа. Эдэр эрдэҕиттэн салайар талааннаах этэ, ону үрдүкү салалта таба көрөн салайар үлэҕэ анаан үлэлэппитэ. Онтон ыла араас салайар үлэлэргэ Мукучу, 1 Лүүчүк сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин, депутатын, Кэбээйи оройуоннааҕы сэбиэтин сэкирэтээринэн араас таһымнаах партийнай тэрилтэ сэкирэтээринэн бэриниилээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ – диэн үтүө тылынан үөрэппит оҕолоро, бииргэ үлэлээбит коллегалара ахталлар.
Уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэр
Таайдарым Иван Иннокентьевич, Спиридон Иннокентьевич, эдьиийбит Розалия Николаевна үһүөн олус элбэхтик ааҕаллара, дьиэлэригэр кинигэ, сурунаал баай библиотекалаахтара. Дэгиттэр тэрийээччи, салайааччы этилэрэ, суруйааччы, общественнай корреспонденнар, эргиччи талааннаах дьон олорон ааспыттара диэн дьоҥҥо-сэргэҕэ сырдык өйөбүл буолан хаалбыт.
Кинилэр иллэҥ кэмнэригэр баяҥҥаа, гитараҕа, мандолинаҕа, балалайкаҕа олус үчүгэйдик оонньууллара, уус-уран самодеятельность актыыбынай кыттааччылара этэ.
Павлов Иван Иннокентьевич Атамай нэһилиэгин ытык кырдьаҕаһа, Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо, “Учууталлар учууталлара” бэлиэ хаьаайына. Нэһилиэк историята кэпсэнэр “Атамай олоҕо” уонна репрессия ыар тыынын этинэн-хаанынан билбитинэн “Киһи дьылҕата” — диэн кинигэлэр ааптардара, уопсастыбананй кэрэспэдьиэн.
Павлов Спиридон Иннокентьевич – нуучча тылын учуутала, норуот уерэҕириитин туйгуна, “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээл кавалера, ЫБСЛКС чилиэнэ, Аҕа дойду сэриитин уонна педагогическай үлэ бэтэрээнэ. Павлов Е.И. туһунан СӨ педагогическай энциклопедия 3 томугар киирбитэ.
Павлов Розалия Николаевна – саха тылын учуутала, норуот үөрэҕириитин туйгуна, Кэбээйи улууһун бочуоттаах олохтооҕо, СӨ дьахталларын 3 сийиэһин дэлэгээтэ, уопсастыбаннай общественнай кэрэспэдьиэн.
Кинилэр олорбут олохторугар, СӨ норуотунай поэта Савва Тарасов хоһооно чопчу сыһыаннаах курдук.
“Үтүө киһи барахсан
Оспот кэскиллээх
Үс саха төрдө буолар
Үөһэттэн эттэриилээх.
Үтүө киһи барахсан
Үөлэһэ кыымнаах
Үйэ да ааһан баран
Өрүү сырдыахтах”.
Биһиги аймах киэн, тумус холобур оҥосто туттар, ытыктыыр таайдарбыт Иван Иннокентьевич, Спиридон Иннокентьевич, эдьиийбит Розалия Николаевна Павловтар, кинилэр олорон ааспыт кэрэ, сырдык олохторун туһунан аймахтара, оҕолоро, сиэннэрэ ахтыылары ылан. Учуутал сылыгар 2010 сыллаахха ааттарын үйэтитэр, кэрэкэлиир кинигэ суруллан Мэҥэ хааллардыбыт диэн биһиги үөрэбит!
“Ким да умунуллубат, туох да умнуллубат”.
Валентина Яковлева, балтылара.
Горнай улууһа, Бэс Күөлэ