Хас биирдии киhиэхэ үөрэммит кыhата уонна учууталлара ураты күндү буолаллар. Кыыллаах Арыы орто оскуолата үөрэнэн ааспыт ойор-тэбэр күннээх дьоллоох оҕо сааhым биhигэ буолан истиҥник иҥпит уонна олохпор оҥостубут былааннарым туолалларыгар тирэх буолбута саарбаҕа суох. Бэйэбин үтүө, ыра санаалаах бастыҥ учууталларга үөрэммит дьоллоох киhинэн ааҕынабын. Олортон биирдэстэрэ история уонна обществознание учуутала, кылааспыт салайааччыта Марра Алексеевна Пономарева буолар.
Кини миигин бэрээдэккэ өрө тарпыта диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Хаhан кини уруога буоларын кэтэhэрим. Марра Алексеевна мэлдьи үөрэтэр уруоктарын ирдэбиллээхтик, үрдүк таhымҥа ыытара. Өрө көтөҕүллүүлээх, эрчимнээх дорҕоонноох чуолкай куолаhынан ылыннарыылаахтык кэпсээн киирэн бардаҕына, тулабар баары барытын умнан, кини киэҥ, ыраас чаҕылхай харахтарынан тобулуччу көрүтэлиирин интэриэстээхтик көрө-истэ олорор буоларым. Уруок хайа өрүтүн сөбүлээбиппин, тугу сыыспыппын барытын, хайдах буолуохтааҕын ыйан-кэрдэн сүбэлээн биэрэрэ.
Учууталым кэпсиир тиэмэлэриттэн ордук байыаннай-историческай хабааннаах уруоктарын умсугуйан истэрим.
Оскуоланы бүтэрэр сылбытыгар төрөөбүт түөлбэҕэ бэриниилээх буолуу, кини сайдарыгар кылааты киллэрсии, ханнык баҕарар киhи ытык иэhэ буолар диэн сүҥкэн өйдөбүлү иҥэрбитэ. Оскуола кэнниттэн “Димитровскай” сопхуоска кини ыҥырыы таhааран, көҕүлээн, хомсуомуол хайысхатынан эрчимнээхтик үлэлээн, үлэм киниискэтин бастакы сирэйигэр «Ударник декады социалистического соревнования» диэн суруллубута инники олохпор, үлэбэр, үөрэхпэр ыҥырар сулус буолбута. Сүрүн хаачыстыбаны сахпыт кылааhым учуутала Марра Алексеевна буолар уонна инники олохпор олук ууран төhүү буолбутугар махталым муҥура суох, мэлдьи сылаастык- сымнаҕастык ахта-саныы сылдьабын.
Ол курдук армияҕа Монголияҕа танковай чааска старшай механик-водителинэн сулууспалаан, ытык иэспин төлөөн кэлэн үрдүк үөрэххэ киирэн, 1990 сыллаахха СГУ педагогическай факультетын начальнай-байыаннай уонна физкултуураҕа учууталын идэтин баhылаабытым. Салгыы Уус Алдан Майаҕас, Баатаҕай оскуолаларыгар, Мүрүтээҕи Уолан гимназияҕа, Саха-Бельгийскэй гимназияҕа, Булуҥ улууhугар учууталынан, салайааччынан үлэлээбитим. Тикси бөhүөлэгэр 2004 сыллаахха Арктикатааҕы гимназияны арыйбытым.
Салгыы Булуҥ улууhун дьокутааттарын сүбэ мунньаҕын тэрийсэр үлэ салайааччытынан, социальнай эйгэҕэ улуус баhылыгын солбуйааччытынан, 2013 сылтан Дьокуускай куорат дьаһалтатын үөрэҕин управлениетыгар оҕону физкультураҕа, эт-хаан өттүнэн эрчийэр байыаннай-патриотическай салааҕа исписэлииһинэн саҕалаабытым, онтон салайааччынан ананан күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии-хамсыы сылдьабын.
Түгэнинэн туhанан убаастабыллаах учууталбытын, кылааспыт салайааччытын Марра Алексеевнаны бу күн сирин көрбүт үтүөкэн күҥҥүнэн, 90 сыллаах үбүлүөйгүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин!
Кытаанах, чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, дьолу, дьиктини-кэрэни, соһуччу үөрүүлэри! Санаабытыҥ сатаннын, толкуйдаабытыҥ тобулуннун. Аар Айыы тойоммут, күн күбэй ийэбит сырдык үтүө куттара эйигин куруук харыстыы, көмүскүү, араҥаччылыы сырыттыннар!
Махталы кытта Сергей ЕГОРОВ (КОРНИЛОВ), Кыыллаах орто оскуолатын 1981 сыллаахха бүтэрбит үөрэнээччиҥ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, РФ үөрэҕириитин бочуоттаах үлэhитэ.
Күндү учууталбыт Марра Алексеевна!
Ааспыт олох суһумун
Эргитэн көрбүт киһи даа…
Тиийиэ этибит… оҕо кэмҥэ…
Оскуола умнуллубат олоҕор.
Учуутал сүдү билиитин, олоҕун муҥутуур эдэр сааһын эдэр ыччакка, оҕолорго анаатаҕа. Олох киэҥ аартыгар сиэтэн киллэрдэҕэ…
Сүрэхпит холбукатыгар укта сылдьан, учууталларбыт ииппит-үөрэппит үтүө санааларын, олох муудараһыгар такайбыт тылларын-өстөрүн билигин да орто сааспытыгар сылдьан олохпутугар, үлэбитигэр туһана сылдьабыт.
Биһиги, оскуоланы 1981 сыллаахха бүтэрбит кылаастар, кэмиттэн кэмигэр үөрэппит учууталларбытын куйаар ситиминэн ахтан-санаан ылабыт, элбэхтик саныыр уонна махтанар киһибит биһиги кылааспытын икки сыл салайбыт уонна оскуоланы бүтэртэрбит учууталбыт Марра Алексеевна Пономарева буолар.
Марра Алексеевна биһиги кылааспытын ылаатын кытта элбэх мэник-тэник уоллаах кылаас оттомура быһыытыйбыппыт. Билигин санаатахха, учуутал тутта-хапта сылдьара, таҥаһа-саба бары өттүнэн оҕону иитэр эбит. Оннук холобур буолан умнуллубакка, олохпутугар туһана сылдьабыт, уос номоҕо оҥостон оҕо иитиитигэр эмиэ туһанабыт. Марра Алексеевна бастаан көрөргө оҕо толлор учуутала, бодоруһан истэхпит аайы ийэлии сыһыаннаах, бэйэтигэр оҕону тардар элбэх интэриэһинэй кэпсээннээх, эргиччи айыылартан бэриллибит талааннаах иитээччи уонна кэрэни сэргэтээччи кини буолар диэн билигин номнуо бэйэбит эһээ, эбээ буолан олорон анаарабыт. Быйыл сайын оскуоланы бүтэрбиппит 40 сыла туолар, ону сэргэ Олонхобут ыһыаҕа буолар диэн үөрүүбүт муҥура суох. Дьэ онно көрсөммүт, күө-дьаа буолан оҕо сааска түһэн ылан, оскуолабытын, учууталларбытын ахтан-санаан ылыахпыт.
Билигин олохпут сайдан, куйаар ситиминэн билсэ-кэпсэтэ турарбыт наһаа үчүгэй. Кылаастан элбэх оҕо үрдүк, орто анал үөрэҕи бүтэрэн үлэһит буолан идэлэринэн үлэлээн, ыал буолан, оҕо-уруу тэринэн дьоһуннаахтык олорон, сиэннэнэн, номнуо орто сааспытын ааспыт дьоммут.
Хас биирдии киһи оонньоон үөрэнэр, сайдар кэмэ оскуолаҕа ааһар, манна олохпут оҥкула охсуллар. Бу кэм киһи олоҕун устата умнуллубат кэрэ бэлиэлэринэн кэмиттэн-кэмигэр өйүгэр охсуллан, ахтыллан ааһар. Оннук биир кэрэ бэлиэнэн буолар учууталбыт үбүлүөйдээх күнэ.
Күндү учууталбытын Марра Алексеевнаны үбүлүөйдээх күнүнэн эҕэрдэлээн туран, барҕа махталбытын биллэрэбит, эҕэрдэ тыллары этэбит уонна кылаас оҕолорун ахтыыларыттан киллэрэбин.
Аида Тельмановна Иванова (Акимова) үрдүк үөрэҕи бүтэриэҕиттэн химия, биология учуутала, Саха сирин туйгун учууталын аатын ылбыта, кини бэйэтин санаатын үллэстэр: «Марра Алексеевна кылаас салайааччытынан оскуоланы бүтэрэрбит икки сыл хаалбытын кэннэ анаммыта. Ону таһынан, чугас аймаҕым буолан олус чугастык, күндүтүк саныыбын. Кини ыытар устуоруйа, обществознание уруоктара интэриэһинэйдик ааһалларын өйдүүбүн. Кылаас чаастарыгар политинформация, этика, эстетика, гигиена туһунан элбэҕи кэпсээбитэ, үөрэппитэ. Муҥкук тыа оҕолоро билбэппит, көрбөппүт ханна барыай, ордук улаатан эрэр кыыс оҕо бэйэтин көрүҥэ, ыраастык тутта-хапта сылдьарыгар аналлаах кэпсэтиилэри, сөптөөх литэрэтиирэни аахтарара, сүбэлиирэ. Саас сопхуос массыынатынан кылааспытын 1 Нөөрүктээйигэ комсомольскай, кустовой кэмпириэнсийэҕэ илдьэ сылдьыбыта, онно кылааспыт аатыттан «Школа—производство — ВУЗ» диэн үрдүк түрүбүүнэттэн тыл эппитэ. Ол ыҥырыыны ылынан, элбэх оҕо ол сыл төрөөбүт сопхуостарыгар үлэлии хаалбыта. Ол курдук, биһиги кылааспыт уолаттара Саша Далбараев, Арсентий Иванов, Сергей Егоров, Кеша Яковлев уонна да атын оҕолор түөлбэлэригэр төһүү күүс буола буолбуттара. Үчүгэйдик үлэлээн Саша Далбараев Москва куоракка ВДНХ-ҕа баран кэлбитэ, Кеша Яковлев оройуон чөмпүйүөн тырахтарыыһа буолбута.
Күндү учууталбын ис сүрэхпиттэн үөрэн-көтөн эҕэрдэлээн туран, баҕарабын чэгиэн доруобуйаны, ыарыы ыалласпатын, тумуу тумуннун, чугас дьонуҥ, аймахтарыҥ, оҕолоруҥ, сиэннэриҥ баҕа санааларынан кынаттанан уһуннук, дьоллоохтук олороргор!”
Вера Семеновна Шараборина (Корнилова) ЯПУ-1 музыкальнай салаатын бүтэрэн, бастакы категориялаах уһуйаан иитээччитинэн үөрэҕи бүтэриэҕиттэн үлэлээн, билигин Дьокуускай куоракка оҕо уһуйааныгар методиһынан үлэлиир, кини учууталбытын бу курдук ахтар: «Марра Алексеевна биһиэхэ устуоруйаны үөрэтэр этэ, мин ахсыс кылааһы бүтэрэн баран үөрэххэ туттарсан киирбитим, устудьуон буолан хаалбытым, онон оскуола саамай үчүгэй кэмнэрин – тохсус, онус кылааһы билбэтэх эбиппин, ол да буоллар, кылааһым оҕолорун, учууталларбын кытта сибээспин быспакка билсиһэ, сонуннарын үллэстэ турбутум. Марра Алексеевнаны наһаа сөбүлүүр этим, кини олус интэриэһинэйдик, умсугутуулаахтык, оҕо болҕомтотун тардар гына кэпсиирэ, хаһан да оҕоҕо куолаһын соноппот этэ, олус сымнаҕас, ол гынан баран, оҕо толлор учуутала буолара. Мэлдьи көбүс-көнө уҥуохтаах, кырасыабай учууталым харахпар, өйбөр сүппэттик иҥэн сылдьар. Өссө даҕаны оҕолоруҥ, сиэннэриҥ толору дьоллорунан үөрэ-көтө, доруобайдык сырыт диэн алгыс тылларын аныыбын!»
Ити курдук, учууталбытын ахтан ааһабыт бары кылаас оҕолоро, холобур, уол өттө бэрээдэкпит көммүтэ, наһаа толлор этим диир, оттон кыыс аймах этика, эстетика диэн тиэмэлэргэ кылаас чааһын өйдөөн хаалбыт эбит.
Зарема Халитовна Баишева (Музофарова) участковай балыыһа тутаах үлэһитэ (завхоз) учууталбытын эмиэ наһаа истиҥник ахтар уонна өйдөөн хаалбытын этэр – Марра Алексеевна биһиги кылааспытын ылаат да “бытовойга” хараҥа халлаан күөх өҥнөөх барыбытыгар биир тэҥ көстүүм тиктэрбитэ диэн.
Учууталга үөрэппит оҕотун махтала туохтан да үрдүк наҕараада диэн туран ахтыыбытын түмүктүүбүт уонна эҕэрдэ тыллары аныыбыт:
Күндү учууталбыт Марра Алексеевна,
Айыыһытыҥ айхаллыыр
Алыптаах күнүнэн,
Иэйиэхситиҥ эҕэрдэлиир
Дьиктилээх күнүнэн
Ис сүрэхтэн этиллэр
Итии-истиҥ тылларынан
Эҕэрдэ эйэҕэһин,
Алгыс маанытын аныыбыт!
Лена ЯКОВЛЕВА (ДАНИЛОВА), Өлүөхүмэ оройуонун А.Л. Бахсыров аатынан Кыыллаах орто оскуолатын алын сүһүөх учуутала.