Бүлүү бөлөх улуустарын экологиятын туругун уонна бу сиргэ олорор дьон нэһилиэнньэтин доруобуйатын бастакы киэҥ хабааннаахтык чинчийии түмүктэрэ таҕыста.Бырагыраама биир кэлимник, 2019-2021 сылларга ыытылынна. Өрөспүүбүлүкэ Наукаларын академията, Саха сирин сүрүннүүр научнай-чинчийэр институттара чинчийиилэр түмүктэринэн экология уонна нэһилиэнньэ туругар биир кэлим сыанабылы оҥордулар.
М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Хотугу сир прикладной экологияҕа научнай-чинчийэр института Бүлүү өрүһүн уонна салааларын уу ылар экосистематын туругар мониторины түмүктээтэ. Ол чэрчитинэн экология эспэдииссийэтэ уулар боруобаларын ылбыта уонна чинчийбитэ, Бүлүү уонна Марха өрүстэр Светлинскэй ГЭС-Промышленнай бөһүөлэгин учаастактарыгар уу сүүрүгүн бырахтарыы туһунан сибидиэнньэлэри анаалыстаата. Анаалыстар аныгы стандартка эппиэттиир методическай комплекстары туһанан, көҥүллээх аналитическай лабораторияларга оҥоһулуннулар.
Учуонайдар чинчийиллибит ууларга биогеннай элэмиэннэр бааллара, арааһа, бытархай тууһа суох уулаах организмнар биопродуктивностара улаатарын кытта сибээстээх диэн быһаардылар. Балыктарга ыарахан металлар концентрациялара биллэрдик аһара барыылара булуллубата. Уу уонна сир экосистиэмэлэрин туруктарыгар уларыйыыларга сүрүн хайысха үксүгэр антропогеннай дьайыыттан төрүттээх. Онон сибээстээн, эколог-учуонайдар Бүлүү бөлөх улуустарыгар канализационнай-ыраастыыр тэриллэри саҥардыыны саҕалыырга этэллэр: сүүрэр ууну уонна киртитэр эттиктэри валовай бырахтарыы 90-ча бырыһыана дьиэ-уот, хомунаалынай өҥөлөр эйгэлэрин тэрилтэлэригэр тиксэр. Туһалаах баайы хостуурга тэрилтэлэр өлүүлэрэ: сүүрүктээх уулар уонна киртитэр бэссэстибэлэр уопсай бырахтарыыларын кээмэйэ – 9% диэри, оттон атын тэрилтэлэр кылааттара 1% кыра.
Нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун бэрэбиэркэлиир наука чинчийиилэрин М.К.Аммосов аатынан ХИФУ мэдиссиинэҕэ института оҥордо. Институт кафедратын сэбиэдиссэйэ Пальмира Петрова иһитиннэрбитинэн, Бүлүү бөлөх улуустарга мэдиссиинэ 3 эспэдииссийэтэ үлэлээбит. 3000-тан тахса киһини көрбүттэр, иммунология, биохимия, генетика, «узкай» идэлээх исписэлиистэр уонна диагностика чинчийиилэрэ, микроэлементнай статустаах көрүүлэр ыытыллыбыттар. Мэдиссиинэ-демография көрдөрүүлэригэр олоҕуран, нэһилиэнньэ доруобуйатын туругар уонна өрөспүүбүлүкэ атын оройуоннарын көрдөрүүлэрин тэҥниир анаалыстар ылыллыбыттар.
Чинчийиилэр түмүктэринэн учуонайдар быһаарбыттарынан, Саха сиригэр уонна Арассыыйаҕа курдук, Бүлүү эрэгийиэнигэр уопсайынан бастакы миэстэҕэ хаан эргиирин систиэмэтин ыарыылара тураллар. Бу – сүрэх ишемическэй уонна цереброваскулярнай ыарыылар. Ону таһынан тыынар, ас буһарар уорганнар, эндокриннай систиэмэ ыарыылара киэҥник тарҕаммыттар. Нэһилиэнньэ ортотугар табахтааһын, ыйааһын эбиллиитэ уонна сыстыгана суох ыарыылар элбииллэрэ бэлиэтэнэр. Оҕолорго Бүлүү эрэгийиэнигэр иһэр ууга йод тиийбэтин кытта сибээстээх ыарыылар бааллара көстөр. Эрэгийиэҥҥэ хайа-хостуур бырамыысыланнас үлэтин кытары сибээстээх ыарыылары миэдиктэр булбатылар.
Наука чинчийиилэрин үһүс хайысхата – Бүлүү өрүс уонна өрүс салааларын хочолоругар сытар нэһилиэнньэлээх пууннары уунан хааччыйарга ууну атын сиртэн ылары сыаналааһын этэ. РНА СС П.И.Мельников аатынан Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт Бүлүү өрүс тардыытын ирбэт-гидрогеологическай усулуобуйатын чинчийдэ. Эспэдииссийэлэр хаһаайыстыбаннай-иһэр уунан хааччыйарга наадалаах уулаах комплекстары буллулар. Комплекстар иһэр уунан хааччыйарга туһаныллыахтарын сөбүн анаалыстар көрдөрдүлэр. Геофизическай үлэлэр уонна дьөлөҕөстөрү үүттээһин түмүктэринэн кырыс уута булулунна. Бу уу химическэй састаабынан уонна минерализациятынан дьүүктэ уутугар маарынныыр, ол иһин, иһэр уунан хааччыйарга кэскиллээх.
Чинчийиилэр Бүлүү эрэгийиэнин биир кэлим научнай чинчийиилэрин бырагырааматын дьаһалларын олоххо киллэриини хонтуруоллуур биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа салалтатынан тэрилиннилэр. Хамыыһыйаны СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников салайар. Наука тэрилтэлэрин үлэтин биология наукатын дуоктара, СӨ Наукатын академиятын вице-бэрэсидьиэнэ Борис Кершенгольц сүрүннээтэ.
Бүлүү бөлөх улуустарыгар наука биир кэлим чинчийиилэрин ыытыы туһунан отчуоту СӨ Ил Дарханыгар уонна бырабыыталыстыбатыгар киллэриэхтэрэ. Докумуоҥҥа ону сэргэ Саха сирин атын оройуоннарыгар эмиэ экологияҕа куттал суох буоларыгар уонна нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстабылыгар наука чинчийиилэрин ыытар туһунан биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы этиилэр киирдилэр.
Саха сирин Наукаларын академиятын вице-бэрэсидьиэнэ Борис Кершенгольц наука эспэдииссийэлэрин түмүктэрин туһунан
Борис Кершенгольц, Бүлүүтээҕи эспэдииссийэни сүрүннээччи, СӨ Наукаларын академиятын вице-бэрэсидьиэнэ, биология наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр:
– Бу сыл бастакы кыбаарталын бүтүүтэ Бүлүүтээҕи биир кэлим эспэдииссийэ икки сыллаах үлэтин түмүктэрин таһаардыбыт. Эспэдииссийэ үс бырайыактааҕа: экология – Бүлүү өрүс уонна кини салааларын уу ылар экосистематын туругар мониторинг, мэдиссиинэ – Бүлүү бөлөх улуустарыгар экология балаһыанньатынан сибээстээн, нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун сыаналыырга наука чинчийиилэрэ. Үсүһэ, тиэхиньиичэскэй – Бүлүү өрүс уонна кини салааларын хочотугар олорор нэһилиэнньэлээх пууннары уунан хааччыйарга атын сиртэн уу ылылларын сыаналааһын. Үлэ барыта АЛРОСА хампаанньа социальнай бэлиитикэтин олоххо киллэрии чэрчитинэн үбүлэммитэ.
Чинчийээччилэр үс бырайыакка оҥорбут отчуоттара биллэ улахаттар уонна сиһилиилэр. Экология өттүн М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Хотугу сир прикладной экологияҕа института толордо, институт хос толорооччулар быһыытынан учуонайдар уонна тэрилтэлэр араас бөлөхтөрүн тардыбыта. Иккис бырайыак сүрүн толорооччута – эмиэ хос толорооччулары тардыбыт ХИФУ мэдиссиинэҕэ института. Үһүс бырайыагы толорооччу – РНА СС Ирбэт тоҥу үөрэтэр института.
Экология туругун туһунан эттэххэ, Бүлүү өрүһү киртитии сүрүн өттө, баҕар, дьиктитик иһиллиэҕэ да буоллар, хайа-хостуур хампаанньаларга тиксэр буолбатах эбит, Бүлүү бөлөх улуустарын үгүс нэһилиэнньэлээх пууннарыгар хомунаалынай ыраастыыр тэриллэр (КОС) суохтара буолар. Сүүрэр ууну уонна киртитэр бэссэстибэлэри валовай бырахтарыы 90-ча бырыһыана дьиэ-уот, хомунаалынай өҥөлөр эйгэлэригэр тиксэр. Бу олохтоох уонна тас лабораторияларга уу боруобатыгар физико-химиичэскэй анаалыстары ыытыы түмүгүнэн биллибитэ. Онон, биир сүрүн быһаарыынан уонна этиинэн хомунаалынай тобохтору ыраастыыр оборудованиены түргэнник тутуу диэн буолла. Бу үлэни АЛРОСА Бүлүү бөлөх улуустарыгар дивиденд быһыытынан биэрэр үбүн сороҕунан тутуохха сөп этэ дии саныыбын. Өскөтүн улуустар дьаһалталара бу сууматтан кыраны даҕаны хомунаалынай ыраастыыр оборудование тутарга биэрэр туһунан быһаардахтарына, бу оройуоннарга экология балаһыанньата биллэ тупсуон сөп.
Ону таһынан минеральнай састаапка кыра уларыйыылар булулуннулар. Кинилэр, бастатан туран, бу оройуоннар хайа-геологическай фоннарын уратыларын көрдөрөллөр. Үрүйэлэр, үрэхтэр өрүскэ түһэллэригэр тэлгэнэ сытар боруодалартан органическайа суох бэссэстибэлэри суурайаллар. Геологическай фон ууну үөскэтээччилэр бары көрдөрүүлэригэр дьайар. Өрүстэр, күөллэр, кырыс уулара да буоллуннар. Бүлүү бөлөх улуустарыгар фон биир, Соҕуруу Саха сиригэр – атын, Хотугулуу-Илиҥҥэ эмиэ атын.
Мэдиссиинэ бырайыагын туһунан эттэххэ, Бүлүү бөлөх улуустарын нэһилиэнньэтин доруобуйата атын улуустар уонна киин куорат олохтоохторун доруобуйаларыттан улахан уратыта суох. Ол эрэн, суолталааҕа диэн, чинчийээччилэр бу улуустар нэһилиэнньэлэрэ мэдиссиинэҕэ билиилэрэ-көрүүлэрэ биллэ намыһаҕын бэлиэтээтилэр. Биир өттүнэн, олохтоохтор аныгы мэдиссиинэ кыахтарын ситэри билбэттэр, оттон атын өттүнэн, бэйэлэрин доруобуйаларыгар бириэмэлэрин уонна болҕомтолорун уурбаттарын кэриэтэ. Бу киэҥник тарҕаммыт буортулаах үгэстэр, киһи аныгы эйгэҕэ доруобуйатын бэйэтэ хонтуруоллуохтаах. Бу улуустар олохтоохторо үрдүк таһымнаах мэдиссиинискэй өҥөнөн сэдэхтик туһаналлар, ыарыыны сэрэтиинэн күүскэ дьарыктамматтар.
Ону таһынан, оскуола мэдиссиинэтин сөргүтэр наадата бэлиэтэннэ, оҕолор доруобуйаларын кэтээн көрүөххэ, ыарыы сайдарын бопсорго үөрэнээччилэри кэмигэр бэрэбиэркэлиэххэ наада. Оскуола мэдиссиинэтэ оҕолор доруобуйаларын туругар мониторинг ыытарга көмөлөһүө уонна туох эмэ кэһиллии баара көһүннэҕинэ – ыарыы араас түһүмэҕэр диагностика оҥоһуллуо, «кутталлаах балаһыанньалаах бөлөхтөр» эрдэттэн быһаарыллыахтара. Түмүк олох судургу: доруобуйаны эдэр эрдэхтэн харыстыахха наада.
Уунан хааччыйыыга саҥа көстөр уулаах сирдэри көрдөөһүн туһунан эттэххэ, үгүс нэһилиэнньэлээх пууннарга балачча күүстээх источниктар булулуннулар, ол эрээри, ыраах соҕус бааллар. Ол эбэтэр кыһалҕа водоводтары тутарга үөскүүр. Кэккэ түгэннэр улахан ороскуоттаах буолуохтара, ол эрэн, сотору кэминэн ону толуйуохтара. Саҥа көстөр уулаах сирдэри сороҕор дьүүктэ уутугар тэҥниэххэ сөп. Холобур, Мииринэй оройуонун Сүлдьүкээр бөһүөлэгин таһынааҕыны.
Түмүктээн эттэхпинэ, бу үлэлэри толорооччулары, АЛРОСА-ны кытары бииргэ СӨ Ил Дархана Айсен Николаевка уонна СӨ бырабыыталыстыбатыгар бэриллиэхтээх түмүктүүр суругу бэлэмнээн бүтэрэн эрэбит. Биһиги ону тэҥэ Бүлүүтээҕи эспэдииссийэ уопутун киэҥник тарҕатарга этии киллэрэбит: эспэдииссийэ кэмигэр тэриллибит элбэх хайысхалаах кэлэктииби, методологическай уонна методическай комплексы Саха сирин атын эрэгийиэннэригэр маннык экология-мэдиссиинэ биир кэлим үлэлэрин ыытарга туһаныахха. Ордук бырамыысыланнаһы тэтимнээхтик баһылааһын барар оройуоннарыгар, корпоративнай-судаарыстыбаннай бииргэ үлэлээһин үбүлээһинин туһанан. Ол эбэтэр тустаах эрэгийиэҥҥэ сир баайын хостооччулар, бырамыысыланнас хампаанньаларын үптэрин суоттарыгар, кинилэр социальнай бэлиитикэлэрин олоххо киллэрии чэрчитинэн. Холобур, АЛРОСА курдук.
«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан АЛРОСА пресс-сулууспатын суруйуутуттан тылбаас