Учуонайдар АЛРОСА өйөбүлүнэн алтан харахха мониторинг түмүктэрин таһаардылар

Орнитологтар бөлөхтөрө алтан хараҕы (пискулька) үөрэтэр научнай чинчийиилэрэ салҕанар. Бу сэдэх хааһы аан бастаан 2005 сыллаахха Мууна өрүс алын өттүгэр (Эдьигээн уонна Өлөөн оройуоннарынан устар, Өлүөнэ хаҥас салаата) булбуттара. Бу сэдэх көрүҥ Айылҕа харыстабылын аан дойдутааҕы сойууһун Кыһыл кинигэтигэр киллэриллибитэ.

edersaas.ru

Аан дойдуга сэдэх көтөрү харыстааһын таһымын үрдэтиэхтээх бырайыагы АЛРОСА РНА Сибиирдээҕи салаатын криолитозона биологическай кыһалҕаларыгар институтун орнитолог-учуонайдарын кытары олоххо киллэрэр. От ыйыгар ыытыллыбыт эспэдииссийэ түмүктэрин туһунан эспэдииссийэ салайааччыта, биология наукатын хандьытаата, институт ыстаарсай научнай үлэһитэ Евгений Шемякин кэпсээтэ.

АЛРОСА өйөбүлүнэн

Алтан харах курдук сүтэн эрэр сэдэх көтөрү үөрэтэр уонна харыстыыр аналлаах бырайыак – Саха сирин айылҕатын чөлүгэр түһэрэргэ АЛРОСА бырайыактарыттан биирдэстэрэ.
АЛРОСА хаас бу көрүҥүн чинчийэргэ ураты интэриэстээх. Алтан харах сылдьар “Бэкэ” диэн ураты харыстанар сир таһыгар алмааһы хостуур хампаанньа “Үөһээ Мууна” хайа хостуур комплексын эбийиэктэрэ бааллар. Учуонайдар ол иһигэр, алтан хараҕы харыстааһын стратегиятын дьаһалларын сайыннарар туһугар, ити оройуоҥҥа уйаланар алтан харах тарҕаныытын сыаналыахтаахтар этэ. Ол иһин, алтан харах туһунан өссө элбэҕи билээри уонна хаас ханна көтөрүн, кыстыырын уо.д.а. үөрэттэрии хас да көрүҥҥэ передатчиктары иилбиттэрэ, АЛРОСА былырыын Саха сиригэр Мууна өрүскэ учуонайдар эспэдииссийэлэрин үбүлээбитэ.
«Биһиги бу үлэни РНА СС криолитозона биологическай кыһалҕаларыгар институтуттан биир идэлээхтэрбитин кытары тэҥҥэ ыытабыт”, – диэн айылҕа харыстабылын уонна Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын кытары үлэҕэ отделын начаалынньыга Алена Дьяконова кэпсээтэ. Ол курдук, быйыл көтөрдөрү тутар, бэлиэлиир уонна көтөр суолларын үөрэтэр дьаһаллары ылыммыттар. Бырайыак аан дойдутааҕы таһымнанара саарбаҕа суох. Тоҕо диэтэххэ, алтан харах Кытайга кыстыыр, Саха сирин орнитологтара Кытайга биир идэлээхтэрин кытары бииргэ үлэлиир санаалаахтар.

Эспэдииссийэ-2022

Эспэдииссийэ быйыл АЛРОСА Экологияҕа киинин уонна РНА СС криолитозонаҕа биологическай кыһалҕаларын институтун икки ардыгар дуогабар чэрчитинэн ыытылынна. Орнитолог-учуонайдар Мууна өрүскэ алтан хараҕы үөрэтэр сыаллаах-соруктаах барбыттара.
Эспэдииссийэ көмөтүнэн АЛРОСА бырамыысыланнай эбийиэктэрин таһыгар олохсуйбут сэдэх көтөрдөр тарҕанар туруктарын сыаналыырга көмөлөстө. Тоҕо диэтэххэ, сүрүн уйаланар сирдэриттэн биирдэстэрэ Удачнайдааҕы Хайа-байытар кэмбинээт Улахан Муунатааҕы сириттэн чугас баар. Учуонайдар ону таһынан көтөр харыстабылын стратегиятын оҥорорго үлэлээтилэр.
«Биһиги эспэдииссийэ кэмигэр алтан харах уйаланар саҥа сирдэрин буллубут. Урут бу хаастар Мууна өрүс аллараа сүүрүгэр бааллара бэлиэтэнэ илигэ. Бу алтан харах ахсаана элбээбит уонна кинилэр тарҕаналларыгар усулуобуйа тупсубут буолуон сөбүн этэр”, – диэн Евгений Шемякин кэпсээтэ.
Көтөрдөрү учуоттааһын өрүс кытылынан 250 килэмиэтир устатыгар ыытылынна. Көтөрдөр олохсуйар сирдэрин кээмэйин сыаналыырга кинилэр маршруттарын учуоттааһын ньымата туһанылынна.

Хаастар ханна кыстыылларый?

Хаастар сыл устата ханна көтөллөрүн уонна уйаланар сирдэрин быһаарарга Druid 10 GSM-передатчига туһанылынна. Орнитологтар эспэдииссийэ кэмигэр передатчиктары саастаах уонна эдэр көтөрдөргө иилбиттэрэ. Алтан харахтары эрэһиинэ тыылар көмөлөрүнэн туппуттара. Бу кэмҥэ хаастар көтөр дьоҕурдара мөлтүүр, онон ити кэмҥэ кинилэри сырсан эбэтэр кытыл очуостарыгар сүүрдэн тутуохха сөп.
Передатчиктар көтөрдөргө сиргэ да, салгыҥҥа да сылдьалларыгар мэһэйдээбэттэр. Алтан харахтарга алта передатчик иилилиннэ: иккини – хоҥор хааска, иккини – көҕөҥҥө. Көҕөн кус уйаланар сириттэн көтөр бириэмэтин, алтан хараҕы кытары кыстыыр сирдэрэ төһө сөп түбэһэрин быһаараары итинник передатчиктары туһаннылар.
Арҕаа уйаланар көтөрдөр кыстыыр сирдэрэ быһаарылла илик, барыллаан чахчынан, Кытайга, Кореяҕа бааллар. Сорох көрүҥнэр уонна пааралар Японияҕа көстүбүттэрин туһунан сибидиэнньэлэр бааллар.
Хаастар Хара уонна Каспийскай муоралар кытылларыгар, ону таһынан Азербайджан, Болгария, Греция, Балкан тумул арыыларыгар, Болгария, Румыния, Венгрия сирдэригэр уйаланаллара быһаарыллыбыта.
«Ол гынан баран, Саха сиригэр уйаланар алтан харахтар чопчу ханна кыстыыллара билиҥҥитэ чопчу биллибэт. Ону таһынан Саха сиригэр уйаланар миэстэлэрин, эрэгийиэҥҥэ хаас уопсай туругун туһунан сибидиэнньэлэр суохтарын кэриэтэ”, – диэн орнитолог бэлиэтээн эттэ.

Ахсааннара

2022 сыл эспэдииссийэтин түмүгүнэн сабаҕалаатахха, көтөрдөр ахсааннара, урукку чинчийиилэри кытары тэҥнээтэххэ, уларыйбат. Мууна өрүс устатыгар учуонайдар алтан харах алта ийэ ууһун (4-7 эдэр особа) регистрациялаатылар.
Учуонайдар алтан хараҕы эрэ буолбакка, бу сиргэ баар атын да көтөрдөрү уонна кыыллары үөрэттилэр.
«Мууна өрүс бэйэтэ уратылаах эбит. Өрүс хочотугар көтөрдөр уйаланалларыгар, төрүөх үөскүүрүгэр муҥутуур усулуобуйа баар эбит. Чуолаан, биһиги сапсан, хоҥор хаастары, орланов-белохвостов уо.д.а. көрдүбүт», – диэн учуонай түмүк оҥордо.
Орнитологтар чинчийии кэмигэр сапсан (мохсоҕол бөлөҕүн бэрэстэбиитэлэ) хойуутун бэлиэ­тээтилэр. Бу сиэмэх көтөр эдэр уонна саастаах көтөрдөрү аһылык оҥостуон сөп.
Ону таһынан учуонайдар сиэмэх кыыллар ортолоругар хагдаҥ эһэ хас да уратытын көрдүлэр. «Биһиги, бэл, хоҥор хаастар үөрдэригэр хараҥа кэмҥэ кыыл бултуурун кэтээн көрдүбүт. Өрүс сүнньүгэр бөрөлөр элбэх суоллара кинилэр эмиэ бу кэмҥэ хаастары бултуу тахсалларын көрдөрөр”, – диэн кэпсэтээччим эбэн эттэ.
АЛРОСА учуонайдар чинчи­йиилэригэр 3 мөлүйүөн кэриҥин ыытта.
«2022 сыл чинчийиилэрэ АЛРОСА хампаанньа үлэтэ-хамнаһа тулалыыр эйгэ туругар хайа эмэ өттүнэн куһаҕаннык дьайарын булбатылар, ону фауна арааһа уонна Кыһыл кинигэҕэ киллэриллибит көрүҥнэр бааллара бигэргэтэр. Сыл аайы өр кэмҥэ ыытыллар наука мониторина айылҕа уларыйыыларын кэтээн көрөргө уонна үлэ хайысхатын сөптөөх стратегиятын кэмигэр туһанарга көмөлөһүөҕэ”, – диэн Евгений Шемякин кэпсээнин түмүктээтэ.

Өлөр, симэлийэр кутталлаах алтан харах Айылҕа харыстабылын аан дойдутааҕы сойууһун Кыһыл испииһэгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кыһыл кинигэтигэр киллэриллибитэ. Көтөр бу көрүҥүн сүтэр төрүөттэрэ, көтөрдөр кыстыыр сирдэрэ күн бүгүҥҥэ диэри быһаарылла илик.
Алтан харах маҥан сүүстээх хааска маарынныыр, ол эрэн, кинитээҕэр куолаһа улахан. Уйаланар сирэ Евразия хотугу өттүн ылар. Скандинавскай тумул арыыга эмиэ баара бэлиэтэнэр. Арассыыйаҕа Кольскай тумул арыыттан Анаадыр хомотугар тиийэ тарҕаммыт. Уйаланар сүрүн сирдэрэ Саха сирин Хотугулуу-Арҕаа өттүгэр, Мууна өрүс тардыытыгар бааллар.

«Саха сирэ», edersaas.ru анаан Дмитрий ОСИПОВ суруйуутуттан тылбаас