“Саха сирэ” хаһыат бу дьыл тохсунньу 23 күнүнээҕи нүөмэригэр Владимир Птицын “Саха сылгы куттааҕын Кириэмилгэ дакаастаабыта” ыстатыйата тахсыбыта.
edersaas.ru
Ыстатыйа өрөспүүбүлүкэни өр кэмҥэ (1951-1965) салайбыт Семен Борисов үлэтин-хамнаһын дөксө төгүл кэҥэтэр, чопчулуур, билиһиннэрэр соруктаах суруллубут курдук. Сэрэйдэххэ ааптар СКСБК астаапкаҕа олорор генерала А.П.Кириллин “Семен Борисов” диэн 2017 с. тахсыбыт кинигэтигэр уонна кэлиҥҥи сылларга тахсыбыт ыстатыйаларга бэйэтин санаатын эбэн биэрэргэ холоммут. Владимир Ильиһи кытта биһиги уруккуттан үчүгэйдик билсэр, араас мунньахтарга алтыспыт дьоммут. Кини өр сылларга өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар, Үп министиэристибэтигэр, ол иһигэр хас да сыл миниистиринэн, Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатын баһылыгынан үтүө суобастаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Кэлин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, араас уопсастыбаннай үлэлэргэ кыттар. 2015 с. С.З.Борисов “Саха сылгыта” диэн кинигэтин хомуйан таһаартарбыта, үөһээ ахтыллыбыт ыстатыйаны онтон сиидэлээн суруйбут. Ону биһиги сиһилии ааҕан бараммыт, саха сылгытын экэниэмикэтин чинчийиигэ өр сылларга үлэлэспиппитинэн сэдиптээн, ааптар сорох түмүктээһиннэрин чуолкайдаан биэрэргэ быһаарынныбыт.
Саха киһитэ сылгы куттааҕын Кириэмилгэ дакаастаабыта дуо?
Биһиги санаабытыгар, ситэ-хото дакаастаабатах курдук. Ол эбэтэр, бастакытынан “кут” диэн туох суолталаах тылый? Анал ыйынньыктарга көрдөххө «кут» уонна «сүр» диэн биир сибээстээхтэр итиэннэ былыргы саха итэҕэлин кэрэһилииллэр. Онон, сылгы кутун туһунан боппуруос көтөҕүллүбэтэҕэ чахчы. Аны оччолорго сэбиэскэй былаас сайдан силигилээн турдаҕына, ити кыһалҕанан ким да дьарыктамматаҕа, кут-сүр боппуруоһа таҥараҕа сүгүрүйүүгэ тэҥнээҕэ. Арай, бу билигин сылгыны саха итэҕэлин билинэн Дьөһөгөй Айыы оҕото диэн ытыгылаан, таптаан ааттыыбыт. Айыы үөрэҕин чинчийэн тэниппит Тэрис учуонай Дьөһөгөй тойон таҥара тоҕус халлаан иккис хаттык кэрдииһигэр олорор диэн быһаарбыта. Ону итэҕэйиэххэ сөп.
Ыстатыйабытыгар төнүннэххэ, сэрэйиллэрин курдук “кут-сүр” туһунан Кириэмилгэ көрсүһүүгэ биир да тыл суох. Ол оннугар Семен Борисов Москубаҕа тиийэн кэпсэтиитигэр ааптар “…Семен Захарович Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, сылгы иитиитин күүскэ сайыннарыы Саха АССР холкуостарыгар, сахаларга чуолаан хайаан да наадалааҕын туһунан, былыр-былыргыттан сылгы иитиитэ ханнык туруктааҕын, туох туһаны сахаларга биэрбитин, биэрэрин туһунан туох баар докумуоннары мунньан (?)… бу боппуруоһу туруорсарга быһаарынар” диир. Онон сибээстээн Сэбиэскэй Сойуус маршала С.М.Буденнайы, онтон ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы К.Е.Ворошиловы көмөлөһүннэрэн кинилэр өйөбүллэрин ылбыт. Ол гынан баран, С.З.Борисов суруйарынан «түөрт хонук устата министиэристибэлэргэ, Госплан үлэһиттэригэр, ССКП КК тыа хаһаайыстыбатын отделыгар бэрт үгүстүк сылдьыталаабытым… бары киксибит курдук ”Бырабыыталыстыба уурааҕынан сылгы оробуочай сүөһү суотугар киирэр, продуктивнай сүөһү буолбатах …” – диэн матыыптаан аккаастыыллар”. Ол да буоллар, В.И.Птицын суруйарынан: “Түмүктээһиннээх сүбэ мунньах Киин кэмитиэт тыа хаһаайыстыбатынан дьарыгырар сэкирэтээригэр буолбутугар, бары Саха сирин бырабыыталыстыбата туруорсар боппуруостарын (ханныктара ыйыллыбатах?) өйүүллэрин биллэрбиттэриттэн Семен Захарович сүргэтэ көтөҕүллүбүт…”.
Сэрии кэнниттэн, 1950-с сс. сылгы иитиитин хайысхата уларыйбатаҕа. Үөр тутулугар ат көлө ахсаана сабырыйар этэ, эт хайысхатыгар салаллыы 1960-с сыллартан саҕаламмыта. Ону ыстатыйа ааптара билиэн сөп этэ да, барытын Семен Захарович туруорсуутунан тута ситиһиллибит курдук суруйбут. Ыстатыйатын түмүктүүрүгэр ааптар “…судаарыстыба таһымыгар сылгыны экэниэмикэ салаатын быһыытынан саҥалыы өйдөбүлү киллэрбит, оччолорго бу боппуруоһу Сэбиэскэй Сойуус саамай үрдүкү салалтатыгар сытыытык, харса суох туруоран ситиспит киһинэн Семен Захарович Борисов буолар” диэн бигэргэтэр.
Дьэ, ити курдук С.З.Борисов кинигэтигэр да, бу ырытар В.И.Птицын ыстатыйатыгар да үгүс ахсааннаах учуонайдар үлэлэрэ биирдэ да ахтыллыбатахтар. Барытын Семен Захарович эрэ билиитинэн-көрүүтүнэн, туруорсуутунан сылгы иитиитин сайдыыта ситиһиллибит курдук буолан тахсыбыт. Онон биһиги сылгы экэниэмикэтин чинчийии үлэтин эрэ өрүттэригэр чуолкайдаһан кылгастык тохтуохпут.
Чинчийэр үлэ хайдах ыытыллыбытай?
Сылгы — саха омук матырыйаалынай уонна духуобунай баайа буоларын туһунан ХVII үйэттэн саҕалаан нуучча айанньыттара, учуонайдара А.Миддендорф, Р.Маак, В.Серошевскай, Л.Гумилев, Г.Ксенофонтов, А.Окладников, Ю.Барминцев о.д.а. суруйан хаалларбыттара. Саха сиригэр сылгы иитиитин аан бастаан киэҥник чинчийэн үөрэтии Максим Кирович Аммосов сорунуулаах туруорсуутунан тэриллэн, 1925-1930 сс. үлэлээбит “Саха сирин оҥорумтуолаах күүстэрин сайыннарыы” диэн Бүтүн Сойуустааҕы кэлим эспэдииссийэттэн саҕаламмыта. Бу эспэдииссийэ Саха сиригэр сылгы иитиитэ төрүт дьарык быһыытынан улахан көдьүүстээҕин уонна сайдар кэскиллээҕин быһаарбыта.
Учуонай Михаил Федорович Габышев салалтатынан 1944-1946 сс. үлэлээбит иккис кэлим эспэдииссийэҕэ сылгыны аһатыы, көрүү-истии технологиялара, бородууксуйа ылыллыыта, ол эбэтэр сылгы экэниэмикэтэ чинчийиллибитэ. Бэрэпиэссэр Габышев бу эспэдииссийэҕэ саха сылгытын зоотехническай, тэрээһин уонна экэнэмиичэскэй төрүттэрин биир бастакынан уонна киэҥ далааһыннаахтык чинчийэн, “Избранные труды”, “Якутское коневодство” кинигэлэри таһаарбыта.
Сылгы иитиитигэр үһүс дьоһуннаах тэрээһининэн 1963 сыл кулун тутар 18-19 күннэригэр Үрдүкү Сэбиэт VI ыҥырыылаах сиэссийэтигэр сылгы салаатын эт хайысхатынан сайыннарар туһунан боппуруос көтөҕүллүбүтэ буолар. Онно ТХССНЧИ ыстаарсай научнай үлэһитэ Семен Иванович Емельянов бэйэтин дакылаатыгар, урут сылгы тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр, чуолаан таһаҕаһы тиэйиигэ туһаныллыбытын ыйан туран, билигин олох сайдыбытынан, тиэхиньикэ элбээбитинэн, сылгы иитиитин эти оҥоруу хайысхатыгар туһаайарга көдьүүстээҕин быһаарбыта. Ону дакаастаан сылгы үөрүн тутулун экэнэмиичэскэй көдьүүһүн ааҕан-суоттаан таһаарбытын билиһиннэрбитэ. Онон, ол кэмҥэ, Саха сиригэр аан бастаан (!) сылгыны эккэ анаан иитии барыстааҕа, көдьүүстээҕэ сыыппаранан дакаастанан, үөрүн тутула быһаарыллан, билиҥҥэ диэри туһанылла сылдьар. Даҕатан эттэххэ, Семен Иванович ити чинчийиилэрэ туспа брошюра буолан бэчээттэнэн, киэҥник тарҕанан туһаныллыбыта.
Бу кылгас бэлиэтээһиннэри оҥорорбутугар саха сылгытын үөрэтиигэ улахан кылааты киллэрбит сорох эрэ институттар уонна учуонайдар ааттарын аҕынныбыт. Хаһыат кээмэйэ биллэринэн, киэҥник тэнийэр кыаллыбат. Онуоха сүрүн төрүөтүнэн С.З.Борисов “Саха сылгыта” диэн кинигэтигэр уонна В.И.Птицын ыстатыйатыгар учуонайдар өр сылларга үлэлээн киллэрбит кылааттара биирдэ да ахтыллыбатахтара буолла. Дьиҥинэн, Семен Захарович өрөспүүбүлүкэ салайааччытын быһыытынан, боппуруоһу дойду үрдүкү салалтатыгар туруорсарыгар эспэдииссийэлэр түмүк чинчийиилэрин, быһаччы сүбэлэрин, экэниэмикэҕэ суоттааһыннарын туһамматах буолуон табыллыбат. Ону кырдьыгынан ахтыбатаҕа, сыралаһан үлэлээбит тустаах учуонайдарга махтамматаҕа хомолтолоох.
Түмүк тыл
Өрөспүүбүлүкэни саамай уустук сылларга салайбыт С.З.Борисов үлэтин туһунан араас сыанабыл элбэхтик сурулунна даҕаны, суруллуо да турдаҕа. Ол гынан баран, ордук сэрии кэнниттэн, дойду норуотун хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэриигэ улахан көдьүүһү аҕалар стратегическай өттүнэн дириҥ суолталаах геология, сир баайын хостуур бырамыысыланнас салааларын сайыннарыы боппуруостарыгар сыыһа-халты быһаарыылары ылыммыта диэн саба быраҕан этиилэр оруннара суохтар. Кэмэ-кэрдиитэ оннук этэ. Онто да суох атыттар суруйалларынан, Семен Захарович учуонайдар үлэлэрин оруна суоҕунан кириитикэлиир, билиммэт, кинилэргэ сороҕор хаҕыс, хабыр сыһыаннааҕа биллэр. Устуоруйа кыларыйан турар кырдьыктаах буолара наада, ол кэлэр көлүөнэ дьиҥ чахчыны билэригэр туһалаах эрэ буолуоҕа.
Николай Тихонов, экэниэмикэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ наукатын үтүөлээх үлэһитэ,
Василий Дарбасов, экэниэмикэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, СӨ наукатын үтүөлээх үлэһитэ,
РФ наукаларын бочуоттаах үлэһитэ, РФ НА Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи киинин сүрүннүүр научнай үлэһитэ.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru