Саха сиригэр көнөпүлэ киин Россияттан аҕалыллан, 1930-с сс. диэри ыһыллыбыта. Чуолаан Өлүөнэ умнаһын бааһынайдара таҥас хатар быаны оҥостоору уонна арыытын ылаары ыһаллара.
Билигин көнөпүлэ хара дьай отун быһыытынан, дьону куһаҕан дьаллыкка тиэрдэр буолбутуттан киһи дьиксинэр. Өскөтүн ааспыт өттүгэр көнөпүлэ ыһыытын кэҥэтэ сатаабыт буоллахпытына, билигин суох гынар ньыманы тобуларга үлэлиибит. Отун охсон умата, дьааттаах убаҕастарынан ыстаран өлөрө сатыыбыт да, өссө хойдон тахсар. Сатахха, сопхуостар эстиэхтэриттэн бааһына бөҕөтө быраҕыллан, көнөпүлэ үүнэр сирэ кэҥииригэр төрүөт буоллулар. Бу үүнээйи састаабыгар наркотиктаах буолан, содула кутталлаах, ол иһин маассабайдык үүнэрин тохтотор көдьүүстээх ньымалары туһаннахпытына эрэ үүнүүтүн аччатыахпытын сөп.
Көнөпүлэни үүннэрии, атыылааһын уонна дьону иирдэр араас эттиги оҥоруу Аан дойду үрдүнэн бобуллан турар. Данияҕа, Америкаҕа, Ямайкаҕа, Португалияҕа медицинаҕа туһанарга эрэ көҥүллэнэр. Россияҕа наркотиктары, ол иһигэр көнөпүлэни харайыы, эргинии бобуллар да, уора-көстө батарыы сүппэт.
Өйдөтөр үлэни күүһүрдүү
Көнөпүлэ биир сыллаах үүнээйи. Соҕурууҥҥу уобаластарга 115-160 хонугунан ситэр буоллаҕына, Саха сиригэр 85-87 хонук иһинэн ситэн, сиэмэтэ сиргэ түһэр. Сиэмэтэ төһө баҕарар кэм устатыгар сытар, тоҕоостоох усулуобуйа үөскээтэ да үүнэр буолан, бу хара дьай ото түргэнник тарҕанар.
Туох ханнык иннинэ көнөпүлэ буортутун итиэннэ киһи организмыгар дьайыытын туһунан өйдөтөр үлэни күүскэ тэрийэр наада. Ону сэргэ агротехническай ньымаларынан үүнүүтүн төрдүттэн суох оҥорорго турунуохха. Быраҕыллыбыт бааһыналарга көнөпүлэ үүммүтүн биллэххэ, ол сири тыраахтарынан диискэлэтэн, күөх маассатын илдьиритэн, буор анныгар киллэрдэххэ, сытыйан, бэртээхэй уоҕурдуу буолар.
Үс сыллаах агротехническай үлэ
Көнөпүлэни үс сыллаах агротехническай үлэни тэрийэн суох оҥоруохха сөп. Бастакы сылыгар, ол эбэтэр ыам ыйын бүтүүтүгэр-бэс ыйын саҥатыгар сири 18-20 см дириҥнээхтик хорутуллар. Кыаллар буоллаҕына, уу ыстаран көнөпүлэ тахсыытын көҕүлэнэр. Сибэккилэнэ илигинэ, эбэтэр от ыйын ортотуттан саҕалаан көнөпүлэ күөх маассатын илдьиритэн, почваҕа күөх уоҕурдуу быһыытынан киллэриллэр.
Иккис сылыгар. Били бааһынаҕа ыам ыйын бүтүүтүгэр-бэс ыйын саҥатыгар эбиэһи ыһыллар. Ол эбиэс тахсыбытын кэннэ, ол эбэтэр от ыйын ортотуттан саҕалаан бүтүөр диэри, эбиэс маассатын көнөпүлэлэри баҕастары хотуоктаан баран диискэнэн илдьиритэн, эмиэ буорга булкуйуллар.
Үһүс сылыгар. Эбиэһи ыһан күөх уоҕурдуу быһыытынан туттуллар эбэтэр хомуйан сенажка, сиилэскэ туһаныллар. Төрдүс сылыттан бааһына чөлүгэр түһэн, тыа хаһаайыстыбатын атын да култуураларын ыһарга туһаныллар кыахтанар.
ССТХНЧИ үлэһиттэрэ профессор Алексей Абрамов уонна Анна Емельянова, Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru. сайтка анаан.