«Иккис килиэп» дэммит хортуоппуй Саха сиригэр 8-9 тыһ. гектар иэннээх сиргэ үүннэриллэр. Мантан баһыйар улахан өттүн кэтэх ыаллар олордоллор. Кырдьыга даҕаны, хортуоппуйу хайдах олордору уонна көрөрү-харайары бары бэркэ билэр курдукпут эрээри, анаан идэтийэн дьарыктанар дьон сүбэлэрэ эмиэ мэһэйдиэ суоҕа.
edersaas.ru
Үүннэрэр сири талыы
Үчүгэй үүнүүнү ыларга ханнык баҕарар култуура биологическай уратыларын учуоттуур наада. Хортуоппуй сымнаһыар килиимэттээх дойдуга үөскээбит үүнээйи буолан, олус үрдүк (+28 С) эбэтэр намыһах ( — 4 С) температураны тулуйбат. Тураҥнаах буорга мөлтөхтүк үүнэр, кумахтаах, “чэпчэки” буору сөбүлүүр. Ол иһин, хортуоппуйу олордорго тууһа, тураҥа суох сири талыллар.
Суортар
Саха сирин усулуобуйатыгар сөп түбэһэрэ бигэргэммит, оройуоннаммыт суортары олордор көдьүүстээх. Саха сиригэр алта суорт: “Якутянка”, “Вармас”, “Эрдэтээҥи Тулунскай”, “Хотугу”, “Любава” уонна “Невскэй” оройуоннаммыттара. Балартан “Якутянка”, “Эрдэтээҥи Тулунскай” итиэннэ “Любава” кыһыл астаахтар, “Невскэй” хаҕа сырдык эрээри харахтара кыһыл өҥнөөх. Сиэмэ хортуоппуйу атыылаһарга бастатан туран суордун уонна төһө өр үүнэрин билиллэр. Биһиэхэ 60-70 хонук иһигэр ситэр суортар барсаллар, хойут ситээччилэр биһиги кылгас сайыммытыгар үүнүүнү ситэ биэрбэттэр, эбэтэр олус бытархай буолаллар.
Араскылатыы
Сиэмэ хортуоппуйу муус устар 15-20 күннэриттэн сырдык, күннээх сиргэ ууран араскылаттахха, олордор кэмҥэ (ыам ыйын 25 күнүттэн саҕалаан) чэгиэн араскылардаах буолар. Араскылатар сир сырдык, 18-20 кыр. сылаас буолуохтаах. Хараҥа сиргэ сытан быкпыт араскы кубаҕай, уһун синньигэс уонна ыарыыга бэринимтиэ буолар, хойут ситэр.
Сири таҥастааһын
Хортуоппуй 20 сантиметрга диэри хорутуллубут, көпсөркөй буорга табыллан үүнэр. Маннык таҥастаммыт буорга салгын уонна уу эрэсиимнэрэ сөпкө дьүөрэлэһэллэр, онон хортуоппуй силистэрэ үчүгэйдик сайдаллар. Бааһынаны таҥастааһын икки көрүҥнээх. Күһүҥҥү хорутуу буорга сииги уонна аһылык эттиктэрин мунньар, үүнээйии ыарыыларын уонна сыыс от сиэмэтин буорга дириҥник көмөн эбэтэр үөһээ таһааран өлөрөр сыаллаах оҥоһуллар. Оттон сааскы хорутуу күһүн хорутуллубут буор саас чиҥээбитин сахсатан, көпсөтөн биэрэр сыаллаах.
Уоҕурдуулар
Органическай уоҕурдуу ордук тарҕаммыт көрүҥүнэн иҥэмтэлээх эттигинэн баай ынах сүөһү ноһуома буолар. Ноһуому күһүн, хомуур бүппүтүн кэннэ, киллэриллэр. Ити эрээри, сибиэһэй ноһуом туһата кыра, тоҕо диэтэххэ, сыыс от сиэмэтэ элбэх буолар. Инньэ гынан, кур ноһуому киллэрэр ордук.
Минеральнай уоҕурдуу. Оҕуруот аһа, күөх үүнээйи сиртэн элбэх иҥэмтэлээх эттиги иҥэринэн үүнэр. Ол иһин, кэмиттэн кэмигэр бааһына буоругар агрохимическэй анаалыс оҥотторон, туох тиийбэтин быһаартарыллар. Итиэннэ иҥэмтэлээх эттиктэри ситэрэн биэрэр мочевина, диаммофоска, двойной суперфосфат, хлористай калий, нитрофоска курдук минеральнай уоҕурдуулары инструкциятын тутуһан киллэриллэр.
Олордуу
Хортуоппуйу ыам ыйын бүтэһик күннэриттэн олордуллар. “Чэпчэки”, ол эбэтэр кумахтаах буорга 6-8 см дириҥҥэ, оттон туойдаах, тураҥнаах “ыарахан” буорга 8-12 см дириҥҥэ олордуллар.
Көрүү-истии
Хортуоппуйу олордубут кэнниттэн, ото быгыан иннинэ, биирдэ-иккитэ буорунан көмүллэр. Онтон буорун көпсөтөн биэриллэр. Бу сыыс оттон харыстыыр ньыма. Бу ньыма көмөлөспөт түбэлтэтигэр, “Зенкор” эбэтэр “Лазурит” курдук химическэй препараттары туһаныахха сөп. Ол эрэн сэрэнэн, нуорматын тутуһан.
Ууну кутуу
Сиргэ олордуллар ханнык баҕарар култуураҕа ууну үчүгэйдик куппатахха, үрдүк үүнүүнү кыайан ылбаккын. Ити эрээри, ууну кутуу нуормата да, ахсаана да дьылыттан тутулуктаах. Саха сиригэр хортуоппуйга ууну бастаан ото тахсыан иннинэ эбэтэр тахсан эрдэҕинэ кутуллар. Салгыы ото тахсыбытын кэннэ кутуллар. Үһүс кутууну ас кутар, онтон сибэккилэнэр кэмигэр оҥоһуллар.
Кураан сайын буоллаҕына, ууну түөрт-биэс төгүл, орто баайыылаах сайыҥҥа үстэ-түөртэ, оттон ардахтаах дьылга биирдэ-иккитэ кутуллар. Уопсайынан, ууну дьылыттан итиэннэ бааһына сирэ төһө дириҥҥэ диэри сииктээҕиттэн көрөн куттарыллар. Олус элбэх ууну кутар эмиэ табыллыбат. Күһүн, үүнүүнү хомуйуох уонча хонук иннинэ, ууну кутууну тохтотуллар.
Хомуур
Улахан хаһыҥнар түһэ иликтэринэ, ол эбэтэр балаҕан ыйын 10 диэри, хортуоппуйу хомуйан бүтэрэр ордук. Хомуйуох иннинэ икки-үс күн, хортуоппуй ото өссө да күөх турар кэмигэр, отун охсон бааһына таһыгар таһааран быраҕыллар. Бу ньыма хортуоппуй хаҕа халыҥыырыгар көмөлөөх, онон хомуйарга бааһырара, дьуккуруйара аҕыйыыр. Оттон кыһын харайыыта тупсар, ыарыыга бэринимтиэтэ аччыыр.
Болҕойуҥ
Хортуоппуй суортарын уонна хортуоппуйу олордорго, көрөргө-харайарга туох ньымалар баалларын тустарынан билиэххитин баҕарар буоллаххытына, анал литератураны Дьокуускайга, Саха сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтуттан ылыаххытын сөп. Ону таһынан, биһиэхэ сиэмэ хортуоппуй эмиэ атыыланар.
ССТХНЧИ учуонайдара Федора Лукина, Февронья Николаева, “Саха сирэ» edersaas.ru сайтка анаан