Уһуйааҥҥа соҥноомо дуу…

“Оҕом уһуйааҥҥа баран сахалыы саҥарбат, нууччалыы эрэ кэпсэтэр буолла” диэн Дьокуускай куоракка олорор төрөппүттэр долгуйар саҥаларын аҕыйах сылтан бэттэх үгүстүк истэр буоллум. Тоҕо? Манна ким буруйдааҕый?

Устуоруйаны сэгэттэххэ

Устуоруйаны сэгэтэн аастахха, 1919 сыллаахха дьахталлар гимназияларын учуутала А.П. Широкова Дьокуускай куоракка уонна Марха сэлиэнньэтигэр оҕолор сайыҥҥы былаһааккаларын аһан үлэлэппитэ биллэр. Манна кырачааннары таһынан оскуола саастаах оҕолор эмиэ хабыллыбыттар. Оҕолор биһирээбиттэр, онтон дьахталларга аан бастакытын оҕону хайдах үөрэтэр, иитэр туһунан билиһиннэрбиттэр. Эһиилигэр күһүн уопсастыбаннас кыттыһан “Очаг”, “Детский труд” уонна “3-й Интернационал” диэн оҕо саадтара аһыллаллар.

1922 сыллаахха саха оҕолоругар аналлаах аан бастакы “Национальный” диэн уһуйаан тэриллэр. Бу саха оҕолорун оскуола иннинээҕи үөрэхтээһининэн хааччыйбытын таһынан, төрөөбүт тылынан үлэлиир кыахтаах каадыры бэлэмнээһиҥҥэ улахан оруоллааҕа, маҥнайгы олугу уурбута диэн бэлиэтииллэр. Уһуйааҥҥа үлэ барыта сахалыы барар, араас оонньуулары, дьарыктары, кэпсэтиилэри ыыталлар эбит. Ону ааһан быһаҕы туһанан мастан, туостан араас оонньуурдары оҥостоллор эбит. Бу – уһуйаан саастаах оҕолор (!) Билигин биһиги оҕолорбутугар быһаҕы туттарабыт дуо?

Кэлин бу уһуйаан атыттарга холобур буолар тирэх уһуйааҥҥа тиийэ сайдыбыт. Оччолорго сэбиэдиссэйинэн Елизавета Георгиевна Корнилова анаммыт. Манна иитиллибит дьонтон кэлин үгүс учуонайдар, быраастар, учууталлар үүммүттэр. Ити туһунан Дьокуускай куорат үөрэҕин саайтыгар суруллар.

2020 сыл түмүгүнэн:

63 муниципальнай уһуйаан:

19 167 оҕо сылдьар

41 чааһынай уһуйаан:

38 уһуйаан оҕону үөрэтэр, көрөр лиссиэнсийэлээх

3 уһуйаан оҕону көрөр-истэр, бэрийэр

3 373 оҕо сылдьар.

Сахалыы бөлөх

Ыйыллыбыт сыыппараларга сигэннэххэ, Дьокуускай куорат оскуола иннинээҕи үөрэхтээһинин тэрилтэлэригэр 22 540 оҕо хабыллар. Үөрэх управлениетын отчуотугар сурулларынан, сыллата сахалыы тыллаах уһуйаан ситимэ уонна биирдиилээн уһуйааннарга сахалыы бөлөхтөр үксүү тураллар эбит. Билиҥҥитэ куоракка сахалыы тылынан үөрэтэр 5 төрүт (национальнай) уһуйаан үлэлии турар: 51-с нүөмэрдээх “Кэскил”, 39-с нүөмэрдээх “Ромашка”, 70-с нүөмэрдээх Хатастааҕы, 4-с нүөмэрдээх “Сыырдаах” (Тулагы с.) уһуйааннар, 82-с нүөмэрдээх “Мичээр” оҕону сайыннарар киин-уһуйаан.

Оҕону сахалыы үөрэтии, иитии ахсаанын көрдөрүүтэ

Сахалыы тыллаах бөлөх

Бөлөхтөр эбиллиилэрэ

Бөлөххө оҕо ахсаана

Оҕо ахсаанын эбиллиитэ

Уһуйааҥҥа соҥноомоҥ

Оҕобут төрөөбүт тылынан билиини дэбигис ылынар, хото сайдар кыахтаах диэн санаанан салайтаран, анаан-минээн кырачааннарын кытта сахалыы эрэ кэпсэтэр, иитэр төрөппүт кэлин элбээтэ. Иккис курдук, төрүөҕүттэн дьиэлэригэр сахалыы кэпсэппэккэ гынан баран, этэргэ дылы, уһуйаан ииттин диэн сэлээннээн сахалыы бөлөххө биэрэр төрөппүттэр эмиэ бааллар. Онтон салгыы аны бу оҕолорун оскуолаҕа саха кылааһыгар биэрэллэр. Уһугар тиийэн, бөлөх, кылаас оҕото үксэ бэйэлэрин икки ардыларыгар нууччалыы кэпсэтэллэр. Сахалыы эйгэ бу курдук биллибэтинэн-көстүбэтинэн симэлийэр. “Ийэ тыл дьиэ кэргэҥҥэ уйаланар” диэн бэргэн этиини умнар табыллыбат. Сахалыы иитии биир күнүнэн ситиһиллибэт дьыала. Онон атын кырачааннары, төрөппүттэри ытыктыыр, өйдүүр ирдэнэр.

Нууччалыы салгынтан билэллэр

Куорат оҕотун, дьиҥэр, нууччалыы үөрэтэр олох ирдэммэт. Төрөөбүт тылын таһынан, омук тылын үөрэппит барыстаах. Тоҕо диэтэххэ, куоракка маҕаһыыҥҥа, өҥө оҥорор сирдэргэ, ханнык баҕарар уопсастыбаннай миэстэҕэ ордук нууччалыы кэпсэтэбит. Аны билигин интэриниэт дьиэ аайы холбоммут буолан, Ютуб, гаджет хото киирэн, ойуу киинэ эрэ дэлэй. Алаадьы курдук эргитэ сылдьан көрөллөр. Эбиитин оҕо ылынар кэмэ буолан, маны барытын иҥэринэ сылдьар, нууччалыы салгынтан билэр. Эбиитин уһуйааҥҥа бэйэлэрин икки ардыларыгар нууччалыы бодоруһуулара “көмөлөһөр”. Оскуолаҕа биир оннук. Онон оҕом бэйэм курдук нууччалыы билиэ суоҕа, эрэйдэниэ диэн толкуйдуур төрдүттэн сыыһа. Сахалыы билбэтэ, “маргинал” буолан тахсара кэлин сүүс төгүл охсуулаах буолуон сөп.

Куонкуруһунан ылыы

Дьэ, ол иһин, маны барытын ыйааһын бэскитигэр ууран туран, кыһалҕаны төрдүттэн өйдүүр төрөппүттэр, айаҕалыы сатаан сахалыы бөлөххө куонкуруһунан ылаллара буоллар диэн баҕа санааларын этэллэр. Туох даҕаны омуннааһына суох, инньэ диир төрөппүттэр чахчы бааллар. Кинилэр көччүргээн буолбакка, кыһалҕаттан, муҥур уһуктарыгар тиийэн ити курдук этии киллэрэргэ күһэллэллэр.

Тыа сирэ да хаалсыбат

Аны тыа сиригэр, биир даҕаны нуучча суох нэһилиэгэр оскуолаҕа нууччалыы тыллаах биир-икки оҕо баар буолла дэһэллэр.  Маннык тэтиминэн бардаҕына, аны аҕыйах сылынан устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах оҕолорбутуттан ытыс соттууһубут, көрдөрбүтүнэн матыыһыбыт диэн куттаналлар. Онон билиҥҥи балаһыанньаны өйдөөн туран, уталыппакка туох эрэ дьаһалы ылар ирдэнэр.

Түмүк оннугар

Ыйыллыбыт табылыыссаҕа сигэнэн урукку сыллары кытта тэҥнээн көрдөххө, билигин хас уһуйаан аайы сахалыы бөлөхтөр бааллар. Омос көрдөххө, киһи үөрүөх, оҕо кыра сааһыттан төрөөбүт тылынан үүнэригэр, сайдарыгар кыах бэриллэр, болҕомто ууруллар диэн сөп курдук эрээри, төрөппүттэр быһаарбыттарын курдук, биир “ноолоох” эбит — сахалыы бөлөххө барбыт оҕолор нууччалыы чуопчаараллар. Табылыыссаҕа үрдээһин бэлиэтэ көстөр. Ол гынан баран, оччотугар кырачааннарбыт тоҕо нууччалыы саҥарар буоллулар, төрөөбүт тылларын умнан эрэллэр? Манна сахалыы бөлөх ахсаанын элбэтэр салалта буруйдаах дуу, эбэтэр кэнэҕэһин оҕотун “маргинал” оҥоруон баҕарар төрөппүт эппиэтинэһэ дуу? Түмүк оҥостор кэм кэллэ. Этэргэ дылы, атыттары “сутуйары” тохтотор кэм уолдьаста!

Уһуйааҥҥа үс бөлөҕү тэрийиэххэ

Ирина МАТВЕЕВА, төрөппүт:

— Оҕобутун уһуйааҥҥа сахалыы бөлөххө биэрбиппит үрдүнэн, бэйэлэрин икки ардыларыгар нууччалыы кэпсэтэллэр диир төрөппүт элбэх. Аҕыйах да оҕо нууччалыы саҥарар буоллаҕына, бөлөх оҕото барыта нууччалыы кэпсэтэр эбит. Ол иһин, мин санаабар, оҕолору үс бөлөххө араарар ирдэнэр. Сахалыы ыраастык саҥарар оҕолору туспа, сатаан саҥарбат эрээри, сахалыы саҥарыан баҕалаах оҕолору туспа, нууччалыы эрэ тылламмыт оҕолору туспа. Холобур, аангылыйа тылыгар үөрэтэргэ ким эрэ олус үчүгэйдик саҥарар, ким эрэ букатын сатаан саҥарбат. Ону көрөн саҥа саҕалааччылар уонна чиҥ билиилээхтэр диэн тус-туспа арааран дьарыктыыллар. Уһуйааннарга сахалыы иитиигэ ити курдук холобур киириэн сөп этэ. Оччоҕо биһиги сахалыы саҥарар оҕолорбутун сүтэриэ суоҕа этибит.

Сорох төрөппүттэр өйдөөбөттөр. Оҕолорун сахалыы бөлөххө киллэрэн баран бэйэлэрэ нууччалыы кэпсэтэ сылдьар буолаллар. Биһиги мунньах тэрийэн төһө кыалларынан өйдөтө сатыыбыт, оҕоҕут сахалыы тылланыан баҕарар буоллаххытына, дьиэҕитигэр бэйэҕит сахалыы кэпсэтиэхтээххит диэн быһаарабыт. “Оҕом сахалыы саҥарыан баҕарабын, ол иһин саха бөлөҕөр биэрбитим” дииллэр. Ол гынан баран бэйэлэрэ үөрэтиэхтэрин баҕарбаттар. Мин оҕобун сахалыы иитэбин, кини сахалыы сайдыан, атын оҕолору кытта сахалыы эрэ алтыһыан баҕарабын, ол иһин саха бөлөҕөр киллэрбитим. Онон биһиги көрүүбүтүн эмиэ өйдүүллэрэ буоллар диэн эрэллээхпит.

Тугу гынарбын да билбэппин

Анастасия ВАСИЛЬЕВА, төрөппүт:

— Куоракка олохсуйбуппут быданнаата. Кэргэмминээн үөрэҕи бүтэриэхпититтэн олоробут. Үс оҕолоохпут. Улахаттарбыт сахалыы үчүгэйдик саҥараллар. Улахан кылаас үөрэнээччилэрэ. Кырабыт — уһуйаан киһитэ. Сахалыы бөлөххө сылдьар, сахалыы бэркэ өйдүүр, ыраастык да буолбатар саҥарар эрээри, нууччалыы тыла үксээбититтэн дьаарханан эрэбин. Дьиэбитигэр, сахалыы эрэ кэпсэтэбит. Ол үрдүнэн нууччалыы тылланан эрэр. Биллэн турар, нууччалыы ыраастык саҥара үөрэнэрэ туох куһаҕаннаах буолуой. Испитигэр бэйэбит курдук “пыл-пал” диэ суоҕа дэһэбит эрээри, төрөөбүт тылын умнуон адьас баҕарбаппыт. Дьиэтигэр кэлэн нууччалаатаҕына, “сахалыы саҥар” диибит эрээри, кыра буоллаҕа, алтыһар дьоно, эйгэтэ хайдаҕый да, ол сабыдыалыгар киирэр. Уһуйааҥҥа хайдах нууччалыы кэпсэтэн оонньууллар да, дьиэтигэр кэлэн ону көрдөрөр, сиэркилэ курдук ытыска уурбуттуу оонньуур. Арай, оскуолаҕа бардаҕына, арыый атын хартыына буолаарай дуу, диэн эрэх-турах сананабыт.

Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru

Хаартыска: Мария ВАСИЛЬЕВА (СИА).