Булт – саха былыргыттан төрүт дьарыга. Бу дьарыгы ханнык да дьаҥ, ханнык да ыарахан кэм саба баттаабатаҕа.
Билигин Кириэс Халдьаайыга олорор Иннокентий Саввич Свинобоев диэн кырдьаҕас туһунан кылгастык кэпсиэхпин баҕардым. Өрөспүүбүлүкэ ааҕааччылара кинини сүүрүк аттары баайааччынан, мындыр сылгыһытынан, Саха АССР ат успуордун үтүөлээх тириэньэринэн, байанайдаах булчутунан билэллэр. Кэргэнэ Вера Константиновнаны кытта бииргэ олорбуттара 70-тан тахса сыл буолла, уон биэстэ оҕоломмуттарыттан уон түөрт оҕону ыал оҥорон, элбэх сиэн, хос сиэн, хос-хос сиэн тапталынан угуттанар, өрөспүүбүлүкэҕэ тарбахха баттанар биир үтүө ыалбыт.
УЛАХАН БУЛТУЙУУ
Вера Константиновна кэргэнин туһунан маннык кэпсээбитин сэргээтим:
— Бастакы улахан булда эһэни бултааһын этэ. Мин ыанньыксыттыыбын. Чэйдии олорон наар Тэйэр хайаны көрөр идэлээҕэ, дьиэбититтэн наһаа үчүгэйдик көстөр этэ. Арай биирдэ киһим, хайа үрдүгэр эһэ хаама сылдьар диэн, дьэ, онно барар. Ынаҕы былыр түөртэ ыаталлар, түөртүүр ыам саҕана эмиэ иккиэн икки аҥы баран хаалабыт. Оччолорго пиэрмэ ынаҕа элбэх буоллаҕа, ону дьэ ыан бүтэрэн, “һуу-һаа” диэммит, дьэ, оҕолорбутун кытта саҥардыы чэйдээри олордохпутуна, аҕабыт тыатааҕытын тиэйэн киирэн кэлэр. Кини эдэр эрдэҕиттэн атынан дьарыктана сылдьар буолан, куруук аттаах сылдьара. Арай оҕонньорум, икки эһэни өлөрдүм диир. Мин итэҕэйбэтим: “Ээ, хайдах буоллуҥ?” — диэтим. Ыалым Түмэппий оҕонньорго тахсан: “Түмэппий, кэргэним икки эһэни өлөрбүт, атынан тиэйэн аҕалла,” — диибин. Оҕонньор итэҕэйбэт гынан баран эттэ: “Сымыйанан эппэт инигин, хотуой? Аны сымыйанан этэ сылдьаайыккыный?” Онуоха мин: “Ээ, суох, хаһан сымыйалаабытым баарай? Кырдьыгын эттим.” Оҕонньор кырдьыктанар-кырдьыктаммат үөрдэ. Мин буоллаҕына, хас да ыалга оҕонньорум эһэ өлөрбүт, дьэ, тиэйэн кэллэ диэн үөрэн-көтөн кэпсээн сүүрэ сырыттым! Дьэ, көрбүттэрэ, киһим тиэйэн кэлбитэ, кырдьык, икки эһэ буолан биэрэр! Оҕонньорум үөрэн-көтөн «астааххын дуо, уоппутун аһатыа этибит” диир. Тыа дьоно хаһан баҕарар хаһаастаах буолар, туттуллар эрэ кэмигэр таһаарыллар иһиппин омуһахтан таһааран биэрдим. Оһоҕун аһата сырыттаҕына, оскуола оҕолоро истэннэр кэлэн көрүү-истии бөҕө, үөрүү-көтүү, омун-төлөн бөҕө буоллулар. Кинилэр өлөрбүт дьон курдук күлсүү-салсыы үгэннээтэ. Дьэ, дьиэ истиин-тастыын ньиргийэ олордубут. Мин ыал-ыал аайы сылдьан кэпсээн бөҕө. Булду булт курдук эттээн баран, дэриэбинэни биир гына ити ыалга, бу ыалга түҥэтэбин. Оҕонньор ыйытар: “Хайа, эккиттэн орунна дуо?” Мин хардабын: “Толунньаҥ уҥуоҕа орунна,” — диэн күлэбин. Ол тухары үөрүүбүт өссө үллэргэ дылы. Оҕонньорум кыыһырбат. Баай хара тыа бэлэҕиттэн, бастакы улахан булдуттан булчут дьонун-сэргэтин хатаҕалыыр үгэһин, эдэр да буолларбыт, билэбит. Кини булка, быһыыта, 23 сааһыттан убаннаҕа буолуо.
“ОЛБУОРУМ КУОБАҔЫНАН ТУОЛБУТА”
Куобах күрэҕин кэмэ этэ, аҕабыт тахсыбатаҕа. Куобах күрэҕиттэн дьон бултуйан аҕай киирдилэр. Онно сылдьыбыт дьон куобахтаах бырысыабы толору тиэнэ сылдьан: “Биэрэ, бу икки куобах. Биэрэ, бу үс куобах. Биэрэ, бу түөрт куобах”, — дии-дии ааһан иһэн олбуорум иһигэр куобаҕы тамныыллар. Ол курдук, олбуорум иһэ куобаҕынан туолла. Эһэ этэ бэрсибит дьонум бары махтанан, куобаҕынан күндүлээтилэр. Үөрүү-көтүү бөҕө, сарайбар илдьэн үөһэ ыйаталаан-хайаан оннуларын булларан иһэбин. Устунан бэйэм куобахтаабыт киһи курдук дьүһүлэнии бөҕө буоллум. Оҕонньор бастакы хаарга эһэни таба көрөр сытыы, кыраҕы харахтаах буолан бултуйар этэ, — диэн сэмэйдик кэпсиир тоҕус уон саастаах тыа Далбар хотуна Вера Константиновна.
Кыыһа Мотя, билигин биэнсийэҕэ олорор эбээ, идэтинэн бэтэринээринэй биэлсэр, аҕатын аттыгар олорон:
— Мин 1962 сыллаахха Чурапчы интэринээт оскуолатыгар үөрэнэ сылдьыбытым. Сайыҥҥы сынньалаҥҥа аҕам атынан кэлэн ылбыта. Чурапчыттан Мырылаҕа диэри атынан илдьибитэ. Ол
айаннатан иһэммит, эмискэ тайах турарын көрбүтүм уонна: “Аҕаа, аҕаа, ол улахан баҕайы бэргэһэлээх тайах турар, — диэбитим. — Аҕаа, ону өйдүүгүн дуо?”
Билигин 94 саастаах кырдьаҕас:
— Ээ, өйдөөн-өйдөөн. “Улахан баҕайы кулгаахтаах”, – диэн оччотооҕу кыыһын саҥатын санаан күлэр, — ону начаас элэс гынан хаалбыта, — эдэр сааһын, оҕолорун омуннаах оҕо саастарын санаан кырдьаҕас эмиэ күлэр. Итини истэр үөрүүлээх даҕаны, долгутуулаах даҕаны. Бу барыта биир кыра төлөпүөн нөҥүө буолбакка, атах тэпсэн олорор кэпсэтэр буоллар диэххин баҕараҕын.
БУДУЛАЙ АБЫРААБЫТА
Салгыы кыыһа хаһан эрэ истибит биир түгэммин санатан кэпсиир:
— Аҕам эһэҕэ туттарбыта дии. Эһэ, уопсайынан, киһи хараҕын абааһы көрөр үһү, ол иһин наар сирэйин кистээн умса түһэн сытар үһү. Ону сирэйин саралыы тардаары, аҕабын эргитэ сылдьыбыт. Итиннэ аҕабыт олус улаханнык эмсэҕэлээбитэ. Илиитин уҥуоҕун алдьатар, буутун ойоҕоһун этиттэн логлу тардан ылар, төбөтүн хайа тардан хаан баран, өйүн сүтэрэ сыһан тыын былдьаһыыта буолар. Эһэ ол иннинэ саанан таптарбыт эбит, онтукатыттан эмсэҕэлээн, сэниэтэ эстэн умса түһэ сытар аҕабыттан тэйиччи баран өлбүт. Аҕам эһэ тэйбитин билэн, туран үүтээнигэр барбыт. Атыгар кыайан тахсар кыаҕа суоҕун ата билбит. Хаан-сиин буолбут сытыттан Будулай диэн сүүрүк боруода ата куоппакка, иччитигэр сытан биэрбит. Аҕабыт атыгар тахсан өйүн сүтэрэ сыһа-сыһа дэриэбинэтигэр кэлэн истэҕинэ, аны оттуур сиргэ күрүө сабыллан турар эбит. Онуоха норуокка хос ааттыын Тыыннаахап дииллэрин курдук, тыыннаах хаалар быатыгар, Прокопий Прокопьевич Атаков күрүө аттыгар түбэһэ түһэн, быыһаммыта. Ол курдук тута Хаандыгаҕа баран күн баччатыгар диэри этэҥҥэ сылдьар.
Сылгы өйдөөх эрэ буолбатах, өссө аһыныгас. Кини атын эрдэттэн тобуктаан биэрэргэ үөрэппит эбит. Ол үөрэҕэ булчут олоҕун быыһаабытын киһи сөҕө истэр. Ити быһылаан туһунан кэпсээҥҥэ булчут уонна адьырҕа кыыл киирсиилэрэ истибит эрэ киһини салыннарар, ыксатар, уйадытар. Булчут уонна маанылаах ат бэйэ-бэйэлэригэр бэриниилээхтэрин, олоххо тардыһыыларын, акка сүгүрүйүү туһунан кэпсээни үгүс көлүөнэ ылыныа.
Дьэ, ити курдук, Иннокентий Саввич олоҕор араас моһоллору көрсөн, Айыы оҕото буолан, эдэр-эмньик сааһыттан харысхаллаах ымыытыгар махтанар уонна ааҕааччыга, сылгы барахсаны иитиҥ, саргылаах сылгыны дэлэтиҥ, сыспай сиэллээҕи харыстааҥ, Күн Дьөһөгөй оҕотун таптааҥ диэн баҕа санаатын тиэрдэр.
Өссө биир маннык түгэни кэпсиэххэ сөп. Хаһан эрэ, Томпоҕо сэтинньи бүтүүтэ арҕахха киирбэккэ мэнээктээбит эһэни булчут ыттарынан булларан ытан түһэрбит. Ити халлаан хараҥаран эрдэҕинэ эбит. Вера Константиновна кэргэнин кыраҕы хараҕын таба да эппит эбит! Арай аттыгар от үллэ сытарын арыйан көрбүтэ, онно биир эһэ өлүгэ баар эбит. Иккиэннэрин холбуу сытыаран баран, отунан сабан кэбиһэр. Сарсыныгар сырдыкка кэлэн көрөллөр. Арай, үрэллибит арҕах аттыгар икки эһэ оҕолорун төбөлөрө эрэ хаалбытын булаллар. Били, кыыллыйбыт адьырҕа арҕахтаах эһэни хабарҕатын хам ыстаан өлөрбүт уонна отунан сабан хаһааммыт. Эбиитин оҕолоро эрэйдээхтэри сиэбит эбит! Итинник сиэмэх кыыл этин быыһа, иһэ барыта кыймаҥнас үөн буолар буолан, тириитин эрэ ылаллар. Бу быһылаан туһунан мин Сэмэн Уруупап кинигэтигэр ааҕан турабын.
Кириэс Халдьаайыга Сибэтиэй оҕонньор диэн маанылаан ааттанар ытыктанар киһини кытта 1982 сыллаахха “Чэчир” устудьуоннар тутар этэрээттэрин байыастара күһүн Атырдьах арыыга окко үлэлиирбитигэр билсибиппит. Өссө дьиэтигэр сылдьыбыппытын өйдүүбүн. Элбэх эмдэй-сэмдэй оҕолор бааллара.
“Күндү Ирка! Баҕарабын үтүө үөрэхтээх, өйдөөх-санаалаах киһи буола үүнэргэр!
Тус бэйэҥ олоххор дьолу-соргуну!
Үтүө астаах-үөллээх, элбэх үтүө оҕолордоох ыал ийэтэ буоларгар!
Баҕарабын сир үрдүгэр баар бары үчүгэйи!
И.С. Свинобоев. “Атырдьах”-82. 11 сентября” диэн сүрдээх ыраас буочарынан суруйбутун бу суруйа, кэпсэтэ олорон хос ылан көрдүм уонна кырдьаҕас киһи алгыһа олоҕу иилииригэр итэҕэйдим, кэпсэтиибит өссө уһаабыт, сиппит саҕа санаатым. Кырдьаҕастарбыт доруобай эрэ буолуҥ, аар айылҕа алгыһа үрүҥ хаардыы сырдыгынан сыдьаайа турдун!
Ирина ХАРАЙДАНОВА,
Томпо, Кириэс Халдьаайы.