Дьэ, доҕоттоор, бу ааспыт өрөбүлгэ, муус устар 10 күнүгэр, тоҥ муус-хаар дойдуну ириэрэн, иччилээн үс саха төрүөҕэ, кэнэҕэски кэскилэ салгыы үөскүүр, үөдүйэр түөрэҕэ түспүт Улуу Туймаада хочотугар дьоһуннаах бэлиэ күн буолан ааста. Сэһэннэргэ, суруктарга-бичиктэргэ олоҕуран ырытан-ааҕан түҥ былыргы өбүгэбит Эллэй Боотур сиэнин сиэнин сиэнин уола Тыйыс Тыыллыматтан силистээх-мутуктаах хаан сыдьааннара тыыллымалар — Мэҥэ Хаҥалас улууһун I Тыыллыма (Лоомтука), II Тыыллыма (Хаатылыма), Ороссолуода нэһилиэктэрин олохтоохторо төрүт-уус дойдулара Тыыллыма нэһилиэгэ төрүттэммитэ 200 сылын киэн тутта, дьоһуннук бэлиэтээтилэр.
А.Е.Кулаковскай аатынан норуоттар доҕордоһуулара дьиэтигэр хара сарсыардатан дьон-сэргэ тоҕуоруйда. Нэһилиэктэр уран тарбахтаахтарын, талааннаах норуот маастардарын сиэдэрэй иистэрэ-куустара, мындыр оҥоһуктара быыстапкаҕа туруоруллан, ыйанан-тэлгэнэн мустубут дьон болҕомтолорун тарта, сөҕүү-махтайыы, ырытыһыы-кэпсэтиһии, сүбэлэһии-амалаһыы манна буолла, этэргэ дылы, үрдүттэн маастар кылаастар кытта ыытылыннылар.
Төрөөбүт дойду ахтылҕана
Куорат тыыллымалара төрөөбүт дойдуларыгар ахтылҕаннарын таһааран, ньуоска турар сүөгэйинэн, кырылыы кыынньар быыппаҕынан, арыылаах алаадьынан, толору эттээх бэрэскинэн, моонньоҕон, сугун барыанньатынан, сыалаах этинэн эмсэхтэннилэр. “Оо, үчүгэйиин, дойдубутугар сылдьыбыт тэҥэ сананныбыт. Ийэбит барахсан дыргыйардыын ураты үүттээх хойуу чээйин испит курдук буоллубут!”— куорат мааны дьахталлара уйадыйа долгуйан ыллылар. Өр буолан баран көрсүбүт биир дойдулаахтар эдэр-сэнэх эрдэҕинээҕилэрин, үрүлүтэ-харылыта үлэлээбит кэмнэрин санаһан үөрэ-көтө сэлэһэннэр, күлсэн-салсан, саҥа аллайан, эргиччи эйэ дэмнээх күйгүөр Доҕордоһуу дьиэтин киэҥ уораҕайынан охсуллан ой дуораана буолан салгыны дьигиһиттэ.
Аҕамсыйан эрэр көлүөнэлэр “һуу-һаа” түһэрсэн, эдэрдии, эрчимнээхтик куустуһан, илии тутуһан эргичиҥнэһэн ылаллар. Түгэн түбэһэн түмсүбүччэ, көрсүбүччэ Тыыллыма орто оскуолатын бүтэрбиттэрэ үйэ аҥаара буолбутун бэлиэтээри чуолкайдаһаллар, сүбэлэһэллэр. Оччотооҕу оскуоланы бүтэрбиттэр биир лиидэрдэрэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин ускуустубаларын үтүөлээх диэйэтэлэ, Дьокуускайдааҕы художественнай кэллиэс (училище) дириэктэрэ, Ороссолуода ыччата Кирилл Петрович Гаврильев-Киттэҥ “биһиги ааппытыттан” диэн оскуолаларыгар уруһуйдаабыт хартыынатын бэлэхтээтэ.
Тыйыс Тыыллыма хаан сыдьааннарабыт
Бу дьоһуннаах тэрээһини I Тыыллыма нэһилиэгэ көҕүлээбитэ, тэрийбитэ мээнэҕэ буолбатах. Устуоруйаттан биллэххэ, 1822 сыллаахха ыраахтааҕы бырабыыталыстыбатын устаабын быһыытынан нэһилиэктэргэ ородобуой диэн кинээс, аҕа уустарын чаччыыналара састааптаах салалта баар буолбута.
—Былыргы сурукка-бичиккэ, архыып докумуонугар 1822 сыллаахха I Тыыллыма нэһилиэгэ туспа кинээстэнэн тэриллибитэ чуолкайдык суруллар. Онон бары биир тыыллымалар буоллахпыт. Нэһилиэкпит 200 сыллаах үбүлүөйүн сокуоннайдык бэлиэтиир бырааптаахпыт,—диир баһылык Константин Васильевич Лепчиков.
Сэһэҥҥэ, сурукка бичиккэ киирбитинэн Тыйыс Тыыллыма Буяй диэн уолун Кыһылтай Хамылҕан диэн ойуун уолун ыччаттарыттан I Тыыллыма нэһилиэгин 9 аҕа уустара үөскээн, тэнийэн барбыттар. Оттон Түмэти диэн уолун түөрт уолуттан (Түмэти, Көлөгөт, Бичет, Хара) II Тыыллымаҕа (Хаатылымаҕа) түөрт аҕа ууһа үөскээбит.
Өбүгэлэрбит тыыллымалар сылык, муударай дьон буолан, ураа муостаахтарын ууһатар, сыспай сиэллээхтэрин сыһытар сыалтан, айылҕа эрииригэр-мускууругар бэриммэккэ, уу сут, уот кураан сылларга өрүһүнэр инниттэн үөһээ тыа сирдээн, аллараа өрүс сирдээн дьаһанан олорбуттар. Инньэ гынан Өлүөнэ эбэни өҥөйө сытар Ороссолуода сирэ-уота, быйаҥнаах хочото хайа быһыллан, хоту Хаптаҕай нэһилиэгин быыһыгар диэри I Тыыллыма – лоомтукалар олохсуйбут сирдэрэ. Оттон соҕуруу арыы – кырдьаҕас Ороссолуода, аатырбыт-сураҕырбыт баайдар Солобуйуоптар, Лиэпчикэптэр дойдулара, 1860 сылтан 70 сыл устата Илин Хаҥалас улууһун киинэ буолан турбут Ороссолуода Хаатылымаҕа кииннээх II Тыыллыма нэһилиэгин сирэ-уота этэ. Инньэ гынан, ороссолуодалар, умса бырах, тиэрэ бырах – төрүкү тыыллымалар олохсуйбут сирдэрэ, сэбиэскэй саҕана II Тыыллыма нэһилиэк быһыытынан эстэн, хаатылымалар Тыыллыма олохтоох сэбиэтигэр, ороссолуодалар Хаптаҕай олохтоох сэбиэтигэр холбоно сылдьыбыттара. Кэлин, олохтоох бэйэни дьаһаныы бэлиитикэтигэр сөп түбэһиннэрэн, Ороссолуода нэһилиэгэ туспа муниципальнай тэрээһин быһыытынан олохтоммута. Хаатылымалар историческай II Тыыллыма нэһилиэгэ ааттарын төнүннэрбиттэрэ. Онон, I Тыыллыма нэһилиэгин баһылыга Константин Лепчиков: “ Бары биир тыыллымаларбыт”,— диирэ оруннаах, саамай сөп.
Ытык кырдьаҕастарбыт барахсаттар
Тэрээһин чэрчитинэн нэһилиэк аҕа саастаахтарын, ытык кырдьаҕастарын кытта көрсүһүү “төгүрүк остуолга” 200 сыллаах Тыыллыма нэһилиэгин 100 саастарын чугаһаппыт Ытык кырдьаҕастара, I Тыыллыматтан төрүттээх 97 саастаах Н.С.Назаров, II Тыыллыматтан төрүттээх 90 саастаах И.П.Спиридонов кыттыбыттара дириҥ ытыктабыл, махтал, төрөөбүт дойдубутунан киэн туттуу тыынынан илгийдэ. Николай Семенович холкуос, сопхуос үлэтигэр үйэ аҥаара кэриэтэ полевой сууҥкатын устубакка биригэдьиирдээбит, управляющайдаабыт, сылайары-элэйэри аахсыбакка тыа хаһаайыстыбатын, отчут-масчыт тыа дьонун олохторун уйгутун өрө тардарга бүтүн олоҕун анаабыт орто сүһүөх салайааччы, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ, “ Аҕа дойду сэриитэ” II истиэпэннээх уордьан кавалера. Саас баттаан, төһө да көхсө холбойдор, өссө да ыраастык көрөн, сыыйа саҥаран кэпсии-ипсии олорор кырдьаҕаһы буолбакка, 50-тан тахса сыл анараа өртүгэр дарайбыт сарыннардаах, саар-тэгил уҥуохтаах, бөҕө куоластаах, барбыт-кэлбит, мэлдьи солото-бокуойа суох Ленин аатынан сопхуос Ороссолуода отделениетын управляющайа Николай Семенович Назаровы көрөбүн. Оччолорго сабыс-саҥа орто оскуоланы бүтэрэн, ситии-хотуу аттестатын кытары “ ДТ-75, МТЗ-50 тыраахтырдары үөрэтии чааһын толору барда” диэн ыспыраапкалаах сопхуоска оробуочайынан үлэҕэ ылыллыбыт уолу мэхээнньик Дмитрий Павловтыын тохсунньу томороон тымныытын үгэнигэр “сүөһүлэр отторо бүттэ, хоргуйаллара буолла” диэн бааҕынаан ДТ-75 тыраахтырга олордон кэбиспитин, син үөрэнэн стоговоһунан кэбиһиилээх оттору состорон, тиэйэн барбыппын бу баардык өйдүүбүн да, сөҕөбүн да. Тырахтарыыс тиийбэт кыһалҕата буоллаҕа… Кырдьаҕас тырахтарыыс Егор Петрович Федоров-Чэкэйэ хас да сыл тохтоло суох үлэлээн, уоппуска көрдүү сатаан баран аккаастатан, кыйаханан тыраахтырын туруоран бэйэтигэр бэйэтэ “уоппуска бэриммит” эбит.
Иван Петрович эмиэ үйэ аҥаарын чугаһатар кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ биир киэн туттар хаһаайыстыбанньык салайааччыта. Кини дириэктэрдээбит кэмнэригэр Ньурбатааҕы, Дьокуускай куораттааҕы эт-үүт кэмбинээттэрэ астыыр-үөллүүр бырамыысыланнас оҥорон таһаарыытынан, үлэ үрдүк көрдөрүүтүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ, Арассыыйаҕа, Сойууска да социалистическай куоталаһыы кыайыылаахтарынан буолбуттара. Иван Петрович көҕүлээһининэн олохтоох бородууксуйа – саха убаһатын этэ аан бастаан Японияҕа экспорга таһаарыллыбыта.
Норуот оҥоһуктарынан дьарыктанар “Сардаана” фабрика, кэлин фирма аата аар-саарга аатырбыта, аан дойдуга иһиллибитэ. 90-с сыллардааҕы ыһыллыы-тоҕуллуу, дириҥ экэнэмиичэскэй кириисис, моҥкурууттааһын кэмигэр, “сардааналар” аахсыйалаах уопсастыбаҕа уларытыллан, муударайдык дьаһанан оҥорон таһаарар бородууксуйаларын кээмэйин лаппа үрдэппиттэрэ. Аан дойду ырыынагар тахсан эргинэр-урбанар буолбуттара. Ол курдук Эмиэрикэттэн кыһыл саһыл, енот үрдүк хаачыстыбалаах тириилэрин олохтоох түүлээхтээҕэр чэпчэки сыанаҕа атыылаһар буолбуттара. Таба тыһын Канадаттан, Красноярскай кыраай табаһыттарыттан атыылаһаллара.
Иван Петрович салайар тэрилтэлэригэр производство базата кэҥииригэр, саҥа, бастыҥ технологиялары олохтооһуҥҥа, баһылааһыҥҥа, кылаабынайа дьон үлэлиир, олорор усулуобуйаларын тупсарыыга улахан болҕомтотун уурара. Ол да иһин үлэ кэлэктииптэрэ билигин да кинини бочуоттаах салайааччыларынан, бэтэрээннэринэн билинэллэр. Иван Петрович дьоһуннаах үлэтэ, олоҕо үрдүктүк сыаналаммыта. “Бочуот Знага”, Норуоттар доҕордоһуулара уордьаннар кавалердара, РФ култууратын, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. Ньурба улууһун, II Тыыллыма, Ороссолуода нэһилиэктэрин, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Дьокуускай куорат бочуоттаах гражданиннара.
Тыыллымалар икки үйэ усталаах сайдан да, кэхтэн да, сэриилэһэн өлөн-сүтэн, айан-тутан, төрөөн-ууһаан кэлбит түһүүлээх-тахсыылаах устуоруйабытыгар мэлдьи өйдүүр-саныыр, суураллыбат-сотуллубат суолу-ииһи хаалларбыт ытык дьоммут сырдык ааттарын ааттаан, хоолдьуктаах баспытын хоҥкутан сүгүрүйэн ылыаҕыҥ: I Тыыллыматтан бастакы гильдиялаах атыыһыт, меценат, попечитель Гаврил Васильевич Никифоров-Манньыаттаах Уола, ССКП обкуомун I сэкирэтээрэ Семен Захарович Борисов, Саха АССР Совминын бэрэссэдээтэлэ Роман Гаврильевич Васильев, гражданскай сэрии дьоруойа Георгий Осипович Петров-Халлааскы, холкуос бэрэссэдээтэлэ, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Михаил Дмитриевич Петров, РНА академига Владимир Петрович Ларионов. II Тыыллыматтан номох буолбут ырыаһыт Илья Петрович Перевалов, норуот артыыһа, бас куолас Иван Прокопьевич Степанов. Ороссолуода нэһилиэгиттэн
II гильдиялаах атыыһыт, попечитель Иван Герасимович Соловьев, Илин Хаҥалас улууһун кулубата, попечитель, меценат, “бочуотаах инородец” Герасим Иванович Соловьев, Илин Хаҥалас улууһун кулубалара Филипп Иванович Лепчиков (1861-1872 сылларга), Прокопий Филиппович Лепчиков (1882-1884 сылларга), Афанасий Филиппович Лепчиков (1893-1895 сылларга), II гильдиялаах атыыһыт, Ленин уордьаннаах биллиилээх оҕуруот биригэдьиирэ Дмитрий Афанасьевич Сивцев, Үлэ Кыһыл Знамята, Октябрьскай революция, “Аҕа дойду сэриитэ” II истиэпэннээх уордьаннар кавалердара, звеньевой Иван Петрович Соловьев.
Тыыллымалар киэн туттар дьонноро
Нэһилиэктэрин, улуустарын, өрөспүүбүлүкэлэрин сайдыыларыгар өйдөрүнэн-санааларынан, үлэлэринэн бэйэлэрин кылааттарын киллэрсибит, киллэрсэр тыыллымалар киэн туттар ааттаах-суоллаах дьонноро Афанасий Павлович Кириллин, Николай Васильевич Лепчиков, Игорь Георгиевич Гаврильев, Дария Васильевна Васильева, Татьяна Михайловна Назарова, Валентина Ивановна Федорова, Алексей Иванович Спиридонов, Кирилл Петрович Гаврильев, Гаврил Васильевич Спиридонов, Ил Түмэн дьокутаата, В.П.Ларионов аатынан мэҥэ хаҥаластар “Дойду ситимэ” түмсүүлэрин салайааччы Юрий Петрович Баишев, уо.д.а. нэһилиэктэрин, улуустарын таарыйар боппуруостарынан санааларын үллэһиннилэр.
Афанасий Павлович Кириллин төрөөбүт-үөскээбит Сахаларын сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайыннарыыга уһулуччулаах үтүөлээх, сөҕүмэр кылааттарын киллэрбит, дьон-сэргэ ааттарын үйэтитэргэ ахсаабакка утумнаахтык туруулаһыахтаахпыт диэн санаатын эттэ. Устуоруйа саҥалыы көрөн суруллар кэмигэр үлэтэ, олоҕо баччааҥҥа диэри болҕомто таһыгар хаалларылла сатыыр бөдөҥ судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн, уһун кэмҥэ ССКП обкомун I сэкирэтээринэн таһаарыылаахтык үлэлээбит С.З.Борисов туһунан 4 сиэрийэлээх, 2,5 чаастаах кырдьыктаах киинэ уһуллубутун, кини аата, үлэтэ, олоҕо тиллэригэр дьоһуннаах хардыы оҥоһуллубутун кэпсээтэ. Семен Захарович Борисовка Дьокуускай куоракка сквер оҥоһуллан, пааматынньык туруоруллуохтаах миэстэтэ быһаарылла сылдьарын иһитиннэрдэ. Нэһилиэктэр баһылыктарыгар 200 сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн, дьоһуннаах дьоннорун үлэлэринэн, дьарыктарынан көрөн тустаах министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр наҕараадаларыгар түһэрэн үөрдэ-көтүтэ бэлиэтииллэригэр сүбэлээтэ.
Юрий Петрович Баишев ити этиини чиҥэтэн, биир дойдулаахтарбытыгар Т.Г. Десяткиҥҥа , Сэбиэскэй Сойуус дьоруойа Ф.К.Поповка эмиэ пааматынньыктар туруоруллуохтаахтарын, сүдү биир дойдулаахпыт I гильдиялаах атыыһыт Г.В.Никифоров-Манньатах Уолун аатын Мэҥэ бэлиэ туруоран үйэтитиэхпитин, алааһыгар Аһыкайга эриэккэс оҥоһуулаах балаҕанын чөлүгэр түһэрэрбит наадатын бэлиэтээтэ. Улууспут бастыҥ дьонун туһунан “Өрөспүүбүлүкэҕэ – бастакылар” диэн очерковай хомуурунньук кинигэ бэлэмниир былаан баарын билиһиннэрдэ.
65 сыл педагогическай ыстаастаах Татьяна Михайловна Назарова “Оҕо быраабын көмүскүүр” сокуон ааптарынан буолар. “ Биһиги кэскилбит баай-талым олох буолбатах, оҕо-уруу киһи буолан тахсыыта. Онон оҕо ийэтин иһиттэн 24 сааһын туолуор диэри сайдар эйгэтин тэрийиэхтээхпит. Оҕо бэйэтин бэйэтэ салайыныахтаах, ким буоларын бэйэтэ быһаарыныахтаах, төрүччүтүн билиэхтээх. Нэһилиэк таһымыгар 20 араас куруһуок тэриллиэхтээх, оҕо бэйэтин талаанын, дьоҕурун быһаарынарыгар”,— диэн санаатын үллэһиннэ.
Алексей Иванович Спиридонов ньиэп-гаас салаатыгар тулалыыр эйгэ, айылҕа харыстабылын боппуруостарын уопуттаах сүрүннээччи быһыытынан, интэриэһинэй түгэни кэпсээтэ. Игорь Георгиевич Гаврильев, оччолорго РФ бэрэсидьиэнигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Семен Николаевич Назаров буолан Москва үрдүк өһүөлээх чунуобунньуктарыгар гаас турбатын ситимин Хатас аннынан Өлүөнэ өрүһү туоратыы экологияҕа буортута, куттала суоҕун научнай, тиэхиньиичэскэй быһаарыыларынан дакаастаан, хас да күн тиритии-хорутуу, түбүгүрүү-садьыгырыы бөҕөтө буолбуппут. Дьоно биһиги буолан, саараҥныы, кэтэмэҕэйдии олорор чунуобунньуктары итэҕэтэммит, көҥүл ыламмыт уустук тиэхиньиичэскэй ирдэбиллээх үйэ баараҕай тутуутун ыытары үс тыыллымалар быһааран турабыт диэн салыннартаата, күллэртээтэ да.
Аны сайын үбүлүөйдээх ыһыаҕы ыһыаҕыҥ
Нэһилиэктэр баһылыктара күннээҕи олохторун-дьаһахтарын, кыһалҕалаах боппуруостарын, инники былааннарын билиһиннэрдилэр.
I Тыыллыма нэһилиэгин баһылыга Константин Лепчиков:
—Лоомтукалар бу тэрээһини көҕүлээччилэр быһыыларынан, аны сайын Хаатылымаҕа үс нэһилиэк кыттыгас үбүлүөйдээх ыһыаҕы ыһыаҕыҥ диэн этиилээхпит. Нэһилиэк уопсастыбаннай-култуурунай олоҕор сэргэхпит. Саҥа дьылтан бэттэх хас да тэрээһини ыыттыбыт, спортивнай күрэхтэһиилэргэ кытынныбыт. Улаханнык киэн тутта кэпсиир сонуммутунан 16 саастаах үөрэнээччибит Денис Назаров улахан дьоҥҥо саахымакка өрөспүүбүлүкэ икки төгүллээх чөмпүйүөнүнэн буолла. Бастаан иллэрээ сыл 14 саастааҕар чөмпүйүөннээбитэ. Өссө биир чаҕылхай ситиһиибитинэн былырыын, 2021 сылга, олохтоох олоҥхоһуппут Виталий Витальевич Никифоров Өлүөхүмэҕэ Олоҥхо ыһыаҕар бастаан Чыпчаал олоҥхоһут үрдүк ааты ылары ситиспитэ буолар.
Кыстык этэҥҥэ барар. Сүөһү, сылгы туруга куһаҕана суох. Соторутааҕыта нэһилиэк олохтоохторун соһуппут да, долгуппут да түгэн буола сырыта. Үтүөнү үтүөнэн төлүүр саха үтүө үгэһэ бүтүн үйэни да туораан кэлэр кыахтааҕа, тыыннааҕа олуһун бэккиһэттэ. Көр, Амма улууһун эмистэрэ үөйбэтэх өттүбүтүттэн эмискэччи от тиэммитинэн тиийэн кэллилэр. Тугун-ханныгын быһаарсыбыппыт, сүдү киһибит Манньыаттаах Уола курааннаан ыксаан олорор эмистэргэ 100 сыарҕа от биэрбит эбит. Нэһилиэк баһылыгынан үлэлээбит Илья Ильич Пестерев анаан-минээн сыал-сорук оҥостон оттоон мунньубутун тиэнэн, 125 сыл буолан баран, иэстэрин иэс курдук төлүү, махтана кэлбиттэр. Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрэ тыыннаах, ситим быстыбат, утум салҕанар диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Эмистэри саҥа талыллыбыт эдэр, эрчимнээх баһылыктара Прокопий Бубякин илдьэ кэлэ сырытта. Таарычча биһиги түөлбэлэринэн холбонон ититиллэн-сылытыллан олорор ньымабытын интэриэһиргээн, көрөн-истэн бардылар.
Инникитин гаастааһыҥҥа ылсыһар кэскиллээх былааммытын ырытан, быһаарсан кэпсэтиитин ыыта сылдьабыт. Хочуолунайы тутар тэрилтэ – нэһилиэк—улуус схеманан дуогабардаһан, биһиги нэһилиэк кыаҕынан ситим турбаларын атыылаһыахтаахпыт. Билигин электроэнергиябыт кыамтата намыһах буолан эрэйдиир. Онон трансформатор туруоруохтаахпыт. Оччотугар, хочуолунай, тарнсформатор тутулуннаҕына, гаас киирэр кыахтанар. Уунан, уотунан хааччыллыы тупсар. Итиниэхэ улуус дьаһалтатын өттүттэн дьайымтыалаах көмө-өйөбүл оҥоһулларыгар эрэнэбит. Түмүкпэр, үп-харчы кырыымчыга, тиийбэтэ биллэр. Онон үс нэһилиэк күүспүтүн холбоон, суоллары тобулан харчы муньунан, аны сайын Тыыллымабыт 200 сыллаах үбүлүөйдээх ыһыаҕын үөрэ-көтө, өрө көтөҕүллүүлээхтик тэрийиэҕиҥ диэн ыҥырабын.
Ороссолуода нэһилиэгин баһылыга Илья Валентинович Макаров:
—-Ороссолуодалар ууга барар кыһалҕаттан мыраан үрдүгэр саҥа бөһүөлэккэ көһөн олохсуйдубут. Оскуола, оҕо уһуйаана, балыыһа тутулуннулар. Олохтоохтор киин хочуолунайга холбонон быр-бааччы олороллор, дьаһаналлар-үлэлииллэр. Нэһилиэк уопсастыбаннай-култуурунай олоҕор көхтөөхтүк кытталлар. Ааспыт 2021 сыл түмүгүнэн дьоҕус нэһилиэктэр ортолоругар социальнай-экэнэмиичэскэй көрдөрүүлэрбитинэн бастаан турабыт.
Оҕолор, ыччаттар успуордунан дьарыктаналларыгар оскуолабыт спортсаалата мэлдьи аһаҕас. Ордук мас тардыһыытынан дьарыктаналлар. Ол курдук ыччаттарбыт Эдгар Игнатьев мас тардыһыытыгар юниордарга Арассыыйа чөмпүйүөнэ, Петр Сергеев Арассыыйаҕа II миэстэ буолбуттарынан киэн туттабыт. Онон оскуолабыт олохпут эргийэр киининэн буолар. Оҕолору оптуобуһунан таһабыт. Араас программаларга, граннарга кыттан үп-харчы киллэринэргэ кыһаллабыт. Ол суотугар киин сылытыыга ыаллар салгыы холбоноллор. Аллараа эргэ дэриэбинэттэн 2-3 кыаммат ыалы саҥа бөһүөлэккэ көһөрөргө үлэлэһэбит. “Хаарбах дьиэлэри көтүрүү” бырагырааманан 15 квартиралаах дьиэни тутуу боппуруоһун быһаарыахпыт. 2020 сыллаахтан ыһыахтыыр сирбитин тутан-оҥорон саҕалаабыппыт. Аны Итэҕэл балаҕанын тутар баҕалаахпыт, былаанын, бырайыагын биир дойдулаахпыт, Дьокуускайдааҕы художественнай училище дириэктэрэ Кирилл Петрович Гаврильев бэлэмнээбитэ.
Нэһилиэкпит кыаллыбакка турар сытыы боппуруоһунан Култуурабыт дьиэтэ суоҕа буолар. Онон инникитин КСК – Кутуурунай-спортивнай комплексы тутары былаанныыбыт. Ороссолуодалар – удьуор оҕуруотчуттар. Аҕа көлүөнэ сир уустарын үөрүйэхтэрэ утумнанар, ситим быстыбат. Сотору кэминэн сааскы сир үлэлэрэ, ыһыы хампаанньата саҕаланыахтара. Тэпилииссэнэн, бааһынанан, этэр курдук, эдэрдиин-эмэнниин өлгөм үүнүү, уйгу-быйаҥ иһин көмүс көлөһүннэрин тоҕон, күргүөмнээх үлэҕэ турунуохтара.
II Тыыллыма нэһилиэгин баһылыгын солбуйааччы Роман Романович Степанов нэһилиэккэ 131 киһи олорорун, дьиэлэр бары киин ититиигэ холбоммутарын, сүөһү-ас туруктааҕын, быр-бааччы дьаһанан олороллорун кылгастык кэпсээтэ.
Баһылыгы солбуйааччы бу үөрүүлээх бэлиэ түгэҥҥэ ыар сонуннаах кэлэн барыбытын ууга-уокка түһэрдэ. Улуус, нэһилиэк биир ытык, бочуоттаах киһитэ, Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах тырахтарыыс, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, аҥаат-муҥаат 90-с сылларга дойдутугар эргиллэн олохсуйан, мантан төрүттээх биир дойдулаахтарын үмүрү тардан кураанахсыйбыт-өтөхсүйбүт Хаатылымаҕа иккис тыыны киллэрбит, тилиннэрбит, II Тыыллыма нэһилиэги чөлүгэр түһэрбит, олоҕу салҕаабыт төлөннөөх патриот, киһи киэнэ кэрэмэһэ Климент Николаевич Ксенофонтов хомолтолоохтук тыына быстыбытын аймана иһиттибит, кэриэстээн сөҥүөрэн турдубут…
Хайыахпытый, “өлбүтү кытта өлбүт суох” дииллэр, олох салҕанар, үбүлүөйдээх тэрээһиммит сиэллэнэн-кутуруктанан, далааһыннанан иһэр. Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыгын солбуйааччы Мирон Анатольевич Свинобоев Тыйыс Тыыллыма аныгы сыдьааннарын 200 сыллаах үбүлүөйдэринэн эҕэрдэлээн туран, нэһилиэктэр олохторун уйгутун тупсарыыга иҥнэн-толлон турбакка, эрчимнээхтик ылсан, кыайа-хото үлэлээн-хамсаан саҥатан-саҥа былааннары, бырайыактары хорсуннук олоххо киллэрэн иһэллэригэр баҕарда. Улуус дьаһалтата кэскиллээх саҕалааһыннаргытын мэлдьи өйүү, көмөлөһө туруоҕа диэн тыыллымалары эрэннэрдэ.
Салгыы нэһилиэктэр көмүс талааннаахтарын, айар кэлэктииптэрин, биир дойдулаах саха эстрадатын чаҕыхай сулустарын холбоһуктаах кэнсиэрдэрэ муусука, ырыа-тойук, үҥкүү-битии, толору саала көрөөччүлэр ытыстарын хабыллар тыаһынан доҕуһуолланан, Өлөксөй Кулакуоскай аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ ньиргийэ, өрө дьигиһийэ олордо. Тыйыс Тыыллыма эйэҕэс-сайаҕас сыдьааннара 200 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйдэрин бэлиэтииллэр.
Иван Ксенофонтов-Силиги