“Тымныы полюһа”: бэҕэһээ, бүгүн, сарсын…

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Хас улуус ахсын олохтоох бородууксуйаны оҥорууга быһаарар оруолу ылар тэрилтэлэр бааллар. Тус хоту Дьааҥыга оннук тэрилтэнэн «Тымныы Полюһа» ТХПК буолар. Кэпэрэтиип бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Екатерина Портнягина бүгүн биһиги ааҕааччыларбытыгар үлэтин-хамнаһын, инники былааннарын билиһиннэрэр.

edersaas.ru


Аспытын дьон күүтэр, сөбүлүүр

Олох укулаата уларыйыаҕыттан, кыһынын эрэ суоллаах хотугу улууһу аһынан-таҥаһынан хааччыйар олус ыараабыта уонна үлэтэ суох дьон ахсаана элбээбитэ. Онон харыларын күүһүнэн үлэлээн-хамсаан сүөһү-сылгы ииттэр дьоммутун дохуоттуур сыалтан 2002 сыллаахха «Полюс Холода» кэпэрэтииби тэрийбиппит. Билигин бары нэһилиэктэргэ, учаастактарга астыыр сыахтардаахпыт, Дьааҥы куоратыгар кэмбинээттээхпит, сүөһү иитэр пиэрмэлээхпит, сүүстэн тахса киһини үлэнэн хааччыйан олоробут.
Хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар биһиги курдук сүөһү иитэн, олохтоох аһынан-үөлүнэн аһынан нэһилиэнньэни сылы эргиччи хааччыйан олорор атын хаһаайыстыба суох. Аһылык кэмбинээтин былырыын кыһын биир ыйдаах быстах өрөмүөҥҥэ саба сылдьыбыппытыгар, киһи барыта долгуйбута, хаһан аһылларбытын ыйытан тахсара. Дьэ, ити нэһилиэнньэ сыанабыла буоллаҕа дии. Саамай сүрүнэ: аспытын күүтэллэр, сөбүлүүллэр. Маннык итэҕэли кэпэрэтиип кэлэктиибэ идэтигэр бэриниилээх, биир санаанан үлэлиир буолан ситистэ.

Кэмбинээт сылы эргиччи үлэлиир

Эргиэн тэрилтэтэ туттаран иһэн бырахпыт дьиэтин ылан, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин көмөтүнэн ситэрэн, 2007 с. аһылык кэмбинээтин арыйбыппыт. Манна сэбиэдиссэй Сергей Окоемов салалтатынан 16 киһи, үксүлэрэ эдэр дьон үлэлииллэр. СГТХА-ны бүтэрбит Анна Ефимова уонна Сардаана Никифорова технологтыыллар.
Кэмбинээккэ үрүҥ ас уон икки көрүҥэ астанар. Ааспыт сыл устата 30 т үүт утах, 5,4 т сүөгэй, 37 т суорат, 34 т йогурт уонна 2,2 т иэдьэгэй оҥоһуллан батарылынна. Сүрүннээн Дьааҥы куоратын, Баатаҕай бөһүөлэгин, олохтоохторун хааччыйабыт, нэһилиэктэргэ кыһыҥҥы суол аһылыннаҕына тиэрдэбит.
2017 с. астыыр тэрили саҥардыыга 100 мөл. солк. көрүллүөхтээх этэ да, кириисиһинэн сибээстээн ити бырагыраама тохтоон хаалбыта. Ол да буоллар, санаабытын түһэрбэппит, салгыы араас граннарга кыттарга бэлэммит. Билигин сир аһыттан бородууксуйа оҥорор технологияны ылаары докумуон оҥорон экспертизаҕа ыытарга бэлэмнии сылдьабыт. Ону сэргэ, эти ыыһыыр оһоҕу, холодильнигы, суулуур тэрили ылар куонкурустарга кыттыахпыт. Киһи инникигэ эрэллээх эрэ буоллаҕына иннин диэки барар, онон үчүгэйгэ эрэниэххэ наада.


Дьааҥы этэ аатырыан аатырар

Үлэлиэхпититтэн ас-үөл өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкатыгар көхтөөхтүк кыттабыт. Маннык тэрээһинтэн киһи үөрэнэрэ элбэх буолар. Биир быыстапкаҕа чурапчылар убаһа этин ыыһаабыттарын көрөн баран, биһиги да холонуохпутун сөп эбит диэн, эти астыырга ылсыбыппыт. Аһылык кэмбинээтин сэбиэдиссэйэ Сергей Окоемов оччолорго академияны саҥа бүтэрэн, технологынан ананан кэлбитэ. Эккэ бастаан кини үлэлээбитэ. Билигин эт салаата түөрт үлэһиттээх туспа сыах буола кэҥээтэ. Манна асчыттар технолог, эмиэ академияны бүтэрбит Иван Стручков салалтатынан ааспыт сыл устата ынах сүөһү, сылгы, таба уонна сибиинньэ этин ыыһаан-хатаран сэттэ туонна бородууксуйаны, үс туонна фабрикат аҥардаах аһы-үөлү оҥордулар.
Аны балыкка үлэлээн эрэбит. Былырыын 5 т балыгы ыыһаатыбыт, тууһаатыбыт. Уопсайынан, нэһилиэнньэ туохха наадыйарын көрөн үлэлии сатыыбыт. Дьон ордук ыыһаммыт убаһа этин сыаналыыр, ыраах куораттарга үөрэнэр оҕолоругар эбэтэр онно олохсуйбут аймахтарыгар кэһии гынан ыыталлар, илдьэ бараллар. Бородууксуйабытын дьоммут киэн тутта кэһии гынарыттан үөрэбит уонна түһэн биэрбэт курдук үлэлиибит.

Биир ынахтан сылга 1,8 тыһыынча киилэ үүт

Үүтү-эти астыыр тиһиги быспат, кэмбинээт кыамтатын толору туһанар туһугар бэйэ пиэрмэлээҕэ ордук диэн, 2015 с. хаһаайыстыбабыт иһинэн «Алгыс» диэн кэпэрэтииби тэриммиппит. Биллэн туран, маны киһи ылла да тэрийбэт, бастаан бэлэмнэнии үлэтэ ыытыллар. Онон өссө 2012 с. “Россельхозбаантан” кирэдьиит ылан хотон туттубуппут итиэннэ Экэниэмикэ министиэристибэтин чэрчитинэн бырагыраамаҕа кыттан субсидия ылан, Мэҥэ Хаҥаластан, Уус Алдантан отут племенной ынаҕы атыылаһан, сөмөлүөтүнэн тиэйэн аҕалбыппыт.
Ити кэмтэн ыла номнуо сэттэ сыл ааһа охсубут. Билигин 224 сүөһүнү, ол иһигэр сүүс ыанар ынаҕы кыстатан турабыт. Бу пиэрмэҕэ 14 киһи үлэлиир. Орто хамнастара 31 тыһ. солк. тиийдэ, күнү быһа үлэлэригэр сылдьалларын учуоттаан, итии аһы­лыкка босхо бородууктанан хааччыйабыт.
Итиччэ ыраахтан улахан сыранан аҕалбыт сүөһүбүтүн кэҕиннэрбэккэ, өссө тупсарар туһугар искусственнай буоһатыынан былааннаахтык дьарыктанабыт. Ол түмүгэр төрүөҕү ылыыбыт 90 %-ҥа тэҥнэстэ, сыл устата ынах ахсыттан 1750-1810 киилэ үүтү ыыбыт.
Элбэх сүөһүлэнниҥ да, аны сайылык наада. Урукку өттүгэр куорат таһыгар базалаах этибит, былырыын онно субаннары таһааран баран, ыанньыктарбытын Баатаҕайга чугаһатан, Остуолба бөһүөлэгин таһыгар сайылаппыппыт. Итиэннэ үүтү, сүөгэйи онно астаан, Баатаҕайы хааччыйбыппыт.

Кыаһылыыр кыһалҕалар

Оту-маһы хааччыныыга ордук ыарахаттары көрсөбүт. Пиэрмэ сүөһүтүн аһылыгын хааччыйыыга сыллата алта-сэттэ мөлүйүөн харчы ороскуоттанар. Быйылгы кыстыкка 350 т оттоох киирбиппит, ол сороҕун чааһынайдартан атыылаһабыт, сороҕун сири түүлэһэн, оттотобут. Холобур, ааспыт сайын Остуолбаҕа икки улахан күүлэйи тэрийэн, 120 т бэлэмнээбиппит. Ити оппутун тиэйтэрэргэ кырата суох харчы наада. Маны таһынан, Дьокуускайтан кыһыҥҥы суолунан сүүс туонна комбикорманы аҕалтарыы ороскуота үс мөлүйүөҥҥэ тиийэр. Аһылык кэмбинээтин уонна хотоммут хочуолунайдарыгар кыһын устатыгар холбоон сүүс бырысыап мас оттуллар. Биир массыына мас сыаната 13 тыһ. солк.!


Таба этинэн чипсы

Астыыр хаһаайыстыбаҕа сүрүн боппуруоһунан сырье буолар. Үүтү биһиги бэйэбит пиэрмэбититтэн уонна чааһынай ыаллартан тутан хааччынабыт, оттон эт уонна балык соҕотуопкатыгар олохтоох хаһаайыстыбалары таһынан, Хатастааҕы сибиинньэ комплексын, Усуйаана балыксыттарын, Эбээн Бытантай табаһыттарын кытары үлэлиибит. Былырыыҥҥыттан сибиинньэ этин ыыһыыр, сибиинньэ сыатын туустуур буоллубут. Быһата, саҥаттан саҥаны боруобалаан иһэбит, инньэ эрэ гыннахха сайдабыт буоллаҕа.
Хаһан эрэ Москваҕа, Бүтүн Арассыыйатааҕы «Көмүс күһүн» быыстапка-дьаарбаҥкаҕа таба этинэн чипсы оҥорон илдьибиппит. Ону Ямал-Ненец уокуругун бэрэстэбиитэллэрэ бэркэ сэргээбиттэрэ, оттон эһиилигэр тиийэн көрбүппүт, арай, ол дьоммут «Чипсы по-якутски» диэн бородууксуйалаах кэлбиттэр. Маладьыастар диэтэҕиҥ. Биһиги, хотугу сир дьоно, хаһан да көҥөммөт идэлээхпит, билэрбитин-көрөрбүтүн үөрэ-көтө кэпсиибит. Мин санаабар, инньэ эрэ гыннахха, оҥорон таһаарыы сайдан иһиэхтээх. Өскөтүн бүтүн Арассыыйа табаары оҥорон таһаарааччылара түмсэллэрэ буоллар, дойдубут өссө үрдүгү ситиһиэ этэ.

Екатерина ЗАХАРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0