Бары билэрбит курдук, алтынньыга дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дьаһалынан, Саха сирин оскуолаларыгар Генеральнай борокуратуура итиэннэ Үөрэх уонна наука эйгэтин хонтуруоллуур Арассыыйатааҕы федеральнай сулууспа бэрэбиэркэ ыытан барбыттара. Онон сибээстээн, ааспыт нэдиэлэҕэ төрөөбүт тыл туһугар туруулаһар төрөппүттэр туруорсууларынан бүтүн түөрт чаас устата мунньах буолан ааста.
edersaas.ru
Сахалыы эйгэни кэҥэтии
Мунньахха Ил Түмэн 4 дьокутаата, СӨ Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтиттэн, Дьокуускай куораттааҕы үөрэх управлениетыттан салайааччылар, бэрэстэбиитэллэр, уопсастыбаннас, төрөөбүт тылбыт инникитин туһугар “ыалдьар” биирдиилээн дьон кыттыбыттара тэрээһин үрдүк таһымҥа ааспытын туоһулуур. Эрдэ суруллубутунан сибээстээн, бүгүн бэрэбиэркэ туох итэҕэһи, кэһиини булбутугар тохтуу барбаппыт. Сахалыы тыллаах, эйгэлээх оскуолалары хайдах оннунан хаалларар, элбэтэр туһунан кэпсэттилэр.
Сыыппаралар
Мунньах кэмигэр иһитиннэрбиттэринэн, Арассыыйа территориятыгар 22 национальнай өрөспүүбүлүкэ баарыттан Татарстаҥҥа, Башкортостаҥҥа уонна Саха сиригэр эрэ төрөөбүт тылларынан үөрэтэллэр эбит. Атын субъектарга ити сүппүт, эбэтэр биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтиллэр эбит. Холобура, 10 сыл иһигэр 5 мөл. татаартан биир мөлүйүөнэ төрөөбүт тылын умнубут. Онтон Саха сиригэр төрөөбүт тылынан үөрэтэр ыччат 10 бырыһыанынан кыччаабыт. Бу үс өрөспүүбүлүкэҕэ балаһыанньа атын-атын. Ол эрээри, туруорсар боппуруостара биир – төрөөбүт тыл.
Тыл этиилэр
Үөрэх уонна наука министиэристибэтин уопсай үөрэхтээһиҥҥэ, тыл бэлиитикэтигэр салаатын салайааччытын солбуйааччы Туйаара Абрамова национальнай оскуола “маннык” диэн быһаарыы сокуоҥҥа чопчу ыйыллыбатаҕын итиэннэ төрөппүт төрөөбүт тылы эбэтэр субъект тылынан оҕотун үөрэттэрэрин көҥүллүүр докумуон пуормата (сайабылыанньа дуу, төрөппүт мунньаҕын боротокуола дуу… буолара) федеральнай сокуоҥҥа суруллубатаҕын эттэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт дириэктэрэ Иван Шамаев эмиэ итилэри бэлиэтиир, ону таһынан Татарстаҥҥа оҕо 11-с кылааһы бүтэриэр диэри төрөөбүт тылынан үөрэтэрин ирдииллэр, ол кинилэргэ сокуоннарыгар сурулла сылдьар диэбитин, оччотугар Арассыыйа сокуонун кэһии буолар диэн быһаардылар. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйатааҕы Үөрэх туһунан сокуоҥҥа ыйылларынан, субъект тылын (биһиэхэ саха тыла) 9-с кылааска эрэ диэри үөрэтэр бырааптаахтар үһү. Ити этиини кытта Ил Түмэн дьокутаата Егор Жирков сөпсөспөтө итиэннэ сокуоҥҥа сигэнэн чопчу холобурдары аҕалла. “Өрөспүүбүлүкэлэр эрэ судаарыстыбаннай тыллаах буолуохтарын сөп диэн Арассыыйа Конситуциятыгар чопчу суруллан турар. Ол быраабы туһанан, биһиги бэйэбит судаарыстыбаннай тыллаахпыт – саха тыла. Онтубут Арассыыйа Конституциятыгар “они употребляются на ряду с государственным языком РФ” диэн ыйыллар. Ол аата саха тыла 11-с кылааска диэри үөрэтиллэр, туттуллар бырааптаах. Аны туран, нормативнай сокуон тиийбэт эбэтэр национальнай оскуола чопчу ханна даҕаны суруллубатах диигит. Өрөспүүбүлүкэҕэ 1991-1992-с сс. СӨ Бырабыыталыстыбата бигэргэппит “О формировании развития государственной национальной региональной системы” диэн Уурааҕа баар. Ол уурааҕы, Национальнай оскуола Кэнсиэпсийэтин ким даҕаны көтүрбэтэҕэ. Национальнай оскуола Кэнсиэпсийэтигэр, национальнай оскуола диэн өйдөбүл чопчу суруллан турар. Билигин эбиини, тупсарыыны киллэрэргэ уустук кэм. Онтон баары туһаныахха сөп. Арассыыйа Конституциятыгар 26-с ыстатыйаҕа “каждый имеет право на свободный выбор языка обучения” диэн суруллубут. Бастакытынан — бырааптаахпыт. Иккиһинэн – көҥүллээхпит. Бырааппынан туһанарбар мин көҥүллэтиэ суохтаахпын, кумааҕынан сайабылыанньа суруйуо суохтаахпын. Итинтэн да атын сокуоннарынан көмүскэнэр кыахтаахпыт. Биһиги кыһалҕабыт диэн, материальнай базабыт мөлтөх. 11 сыл устата куоракка 35 оскуола тутуллуохтааҕа былааннанар. Ол аата сыл аайы үстүү оскуола тутуллан үлэҕэ киириэхтээх. Үстэн биирэ саха оскуолата буоларын төрөппүттэр, куорат олохтоохторо туруорсуҥ”, — диэн эттэ.
Онтон СӨ национальнай оскуолаларын чинчийэр институт дириэктэрэ Светлана Семенова: “Кими эрэ үтүктүбэккэ, бэйэбит толкуйдаан суол-иис тобулуохпутун наада. Гражданскай уопсастыба диэн баар, ону Судаарыстыба билинэр. Өскөтүн, холобур, нуучча тылын үөрэтиини атын омук тылын күүһүнэн үөрэтэ олороллор диэн сокуонунан бэрэбиэркэлиир эбит буоллахтарына, биһиги ол гражданскай уопсастыба пуормаларын туһанаммыт, төрөөбүт тылынан үөрэнэр уонна төрөөбүт тылы үөрэтии бырааба Арассыыйаҕа төһө хааччыллан олорорун, сокуон хараҕынан бэрэбиэркэлээҥ диэн көрдөһөр, туруорсар бырааптаахпыт”, — диэн бэлиэтээтэ.
Итинэн сиэттэрдэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр балаһыанньа быстар мөлтөх буолбатах эрээри, үчүгэйэ суох. Туох да диэбит иһин, үлэ барбат буолбатах – барар. Олох уларыйар, ону кытта сокуоннар эмиэ тэҥҥэ уларыйан-тэлэрийэн иһэллэр. Ханна эрэ чопчулууру, быһаарары ирдииллэр.
Төрөппүт санаата
Мунньаҕы салайан ыыппыт төрөппүт Вилюяна Никитина: “Уһуйааннарга үлэлиир иитээччилэргэ аналлаах үчүгэй босуобуйа букатын суоҕун кэриэтэ”, — диэн эттэ. “Кэлин бары нуучча буолан эрэр курдукпут. Кэнсиэпсийэ саҕанааҕы кэмҥэ үөрэммиттэр эрэ төрөөбүт тылларын тута сылдьаллар. Онтон үөһээҥҥилэр – туох баар салалтаттан, телевидениеҕэ үлэлиир дьоммутуттан саҕалаан бары тылларын буккуйан кэбистилэр, этии бэрээдэгэ кэһилиннэ. Аны нуучча тылын, математиканы үөрэтии хаачыстыбатын үрдэтиэххэ дииллэр. Мин саха тылын, сахалыы тылынан үөрэтии, иитии хаачыстыбатын үрдэтиэххэ, ирдиэххэ диибин”, — диэн учуутал идэлээх Татьяна Скрябина бэлиэтээтэ.
“Айыы кыһата” оскуола төрөппүттэрэ, тустаах оскуола сахалыы эйгэтин уларытымаҥ, нуучча кылаастарын арыйымаҥ, үгүс сыллаах үлэбитин имири сотумаҥ диэн салайааччылартан көрдөһөллөр. “Ханнык баҕарар оскуолаҕа аҕалары түмүҥ. Эр киһи оскуолаҕа сыһыннаҕына, оскуола букатын атын тыыннанар. “Айыы кыһатын” төрөппүттэрэ оҕолору куйуурга илдьэ сылдьыбыппыт быйыл онус сыла. Куорат оҕолоро диэтэххэ, тыа оҕолорун баһыйан, Байанай өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэҕэр иккис сылын бастаатылар. Ити барыта аҕа күүһүнэн оҥоһуллар. Нууччалыы тыллаах саха оҕото соҕуруу үөрэнэ барар түгэнигэр бэйэтин “үөрүн” булуммат. Кэлин, үлэһит буолан баран оннооҕор салайааччылар кыһалҕаттан сахалыы үөрэнэллэр”, — онон оҕо кэскилин быһымаҥ диэн олоххо баар холобурдары кэпсээтилэр. Онтон “Кынат” төрөппүт түмсүүтүн салайааччыта Гаврил Адамов: “Биһиги төрөөбүт тылбытынан үөрэниэхтээхпит туһунан Конституция биһигини көмүскүүр, араҥаччылыыр. Онон үлэлээбиппит курдук үлэлиэҕиҥ. Ким эрэ дьаһайарын, тэрийэн биэрэрин кэтэһимэҥ. Хас биирдии киһи ылсан үлэлиэҕиҥ”, — диэн ыҥырда.
Чопчу этиилэр
Ити курдук, төрөөбүт тылынан үөрэтиини, толорор былаас нөҥүө туруорсуохха; Национальнай Кэнсиэпсийэни сөргүтүөххэ; оскуолалары территорияларынан үллэрии Дьаһалын салгыы сайыннарыахха, тупсарыахха; саха оскуолалара, уһуйааннара тутуллалларын туруорсуохха; сахалыы кылаастардаах оскуолаларга сахалыы эйгэни кэҥэтиэххэ; аныгы эдэр төрөппүккэ өйдөтүү үлэтин ыытыахха; социальнай ситимнэргэ оҕону интэриэһиргэтэр сахалыы ханаалы арыйахха; сахалыы итэҕэли үөрэтиэххэ диэн этиилэри киллэрдилэр.
Түмүк
Бэрэбиэркэ кэлбэтэҕэ эбитэ буоллар, арааһа, биһиги төрөөбүт тылбытынан үөрэтиигэ бары өттүнэн көмүскэллээхпит, туох даҕаны куттал суоһаабат диэн холку, наҕыл бэйэлээхтик олоруох этибит. Оттон билигин, хата, бэрэбиэркэ кэлэн, “утуйа” сыппыт дьону, хайа эрэ өртүнэн кыйахаан да диэххэ сөп, “уһугуннаран” кэбистилэр. Тылы үөрэтииттэн саҕалаан, үгүс кыһалҕаларга болҕомто уурулунна. Билигин уопсастыбаннас, төрөппүттэр күүскэ турунуохтара, туруорсуохтара эбээт. Былыр да, быйыл даҕаны норуот (соҕотох киһи буолбатах!) санаата, этиитэ, туруорсуута ордук тиийимтиэ, күүстээх!
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru