Төрөөбүт тыл, сурук-бичик күнүн чэрчитинэн норуоту кытта алтыһа сылдьар, тылы сайыннарыыга туспа көрүүлээх киһини кытта таба тайанан сэһэргэспит киһи дии сырыттахпына, өйбөр мэдисиинэ билимин хандьыдаата Н.Н.Павлов-Халан көтөн түспүтэ. Балтараа чаастаах кэпсэтииттэн сүмэтин эрэ бэчээттиибит.
edersaas.ru
Төрөөбүт дойду уонна өбүгэ ситимэ
— Николай Николаевич, эйигин киһи барыта Халанынан уонна тылга сыһыаннаах киһи быһыытынан билэр. Тоҕо Халан диэн ааттаммыккыный?
— Үөһээ Бүлүү Хоротуттан төрүттээхпин. Электроннай почта саҥа үөдүйэр кэмигэр, ханарытан атын ааты ыйыллыахтаах уонна кылгас буоллун диэн өбүгэм Халан Тулааһын диэн киһи аатын сорҕотун суруммутум. Суруналыыстар устунан псевдоним курдук иҥэрэн кэбиспиттэрэ. Урут ааттанарым саҕана билбэт этим. Биир өттүнэн, “хаппырыыс”, “бириинчик” диэн суолталаах “улахан саҥалаах” диэн дэгэттээх, иккис өттүнэн, сылгыга, уокка туттуллар эпитет: халан ат (“горячий конь”) диэн өйдөбүллээх, уопсайынан, түүрдэргэ былыргыттан баар тыл эбит. Ити курдук хас даҕаны дэгэттээх ааты талан кэбиспит эбиппин диэн кэлин күлүкпэр имнэнэбин. Ити ааты ылыммытым кэннэ бэйэбин хайдах эрэ бөҕөтүк сананар эҥин буолбутум. Онон өбүгэ ситимэ баар эбит дуу диэбит түгэннэрдээҕим.
Медик уонна лингвист
— Эн идэҕинэн эмчиккин эрээри, саха тылын туһугар туруулаһар, “ыалдьар” дьонтон биирдэстэрэ буолаҕын. Тыл кэскилин эҥин туһунан урут төһө толкуйдуур этигиний?
— Бастакы үрдүк үөрэҕим, кырдьык, быраас. Үгүс саханы эрэйдээбит, суорума суоллаабыт “В” гепатит баар. Ол ыарыы утары вакцина саҥа үөдүйэр кэмигэр, ону тарҕатар тэрилтэ Саха сиригэр бэрэстэбиитэлинэн үлэлээбитим. Салгыы быһыы оҥорор тэрилтэ тэриммитим, быар ыарыытын чинчийэн, кандидатскай үлэбин көмүскээбитим. Ити кэмҥэ уһуйааҥҥа сахалыы бөлөххө киирбит оҕолорум икки нэдиэлэ иһигэр нууччалыы эрэ саҥаран турбуттара. Онон куорат сиргэ сахалыы эйгэ тиийбэт эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Үлэбинэн нууччалыы Бикипиэдьийэни элбэхтик туһанарым. Биирдэ өйдөөн көрбүтүм, ойоҕоһугар татаар, бүрээт Бикипиэдьийэлэрин сигэтэ баар эбит. Баттаан көрбүтүм — барыта ол омук тылларынан. Тоҕо сахалыы Бикипиэдьийэ суоҕуй диэн ыйыталаһан көрбүппүн, баҕалаах дьон бэйэтэ оҥорор диэн быһааран биэрбиттэрэ. Сахалыы билэр, үлэлииргэ баҕалаах дьон баар буоллаҕына, сахалыы Бикипиэдьийэни тэрийиэххэ сөп, эн ылыс, көмөлөһүөхпүт диэбиттэрэ. Кэпсэтэн көрбүт дьонум бары биһирииллэрэ эрээри, ким даҕаны ылсыбатаҕа. Күн-дьыл ааһан истэ. Арай, биир үтүө күн Парижтан бэрэпиэссэр Григорий Томскай төлөпүөннээтэ: “Ньукулай, эн ыҥырыыгын аахтым. Бикипиэдьийэ сахаларга кэскиллээх бырайыак буолуох курдук. Онон бэйэҥ саҕалаа, өйүөм. Дьон да сыыйа иилэ хабан ылыаҕа”, — диэтэ. Бэрэпиэссэр бэйэтинэн төлөпүөннээбитин кэннэ аккаастыам дуо?! 2006 сыл бүтүүтэ сайаапка суруйан ыыппытым. Балтараа сыл устата инкубаторга сылдьыбыта. Онтон 2008 сыл ыам ыйыттан толору сайт быһыытынан үлэлээбитэ. Онно үлэлэһэ, дьону кытта алтыһа сылдьан, саха тылыгар тиһиктээх билиим суоҕун өйдөөбүтүм, хата, дьолбор, сахалыы-нууччалыы тылбаас магистратурата аһыллыбытыгар үөрэнэ киирбитим. Онон лингвист үөрэхтээхпин туоһулуур кыһыл дипломнаахпын.
Сахалыы Бикипиэдьийэҕэ 11 тыһ. тахса ыстатыйа баар. Биһиги Бикипиэдьийэбит хаачыстыбалаах. Күҥҥэ ортотунан 7-15 тыһ. киһи киирэн көрөр. Билиҥҥитэ, суруйар дьоммут элбииллэригэр баҕарабыт.
“Биики Домох” бырайыак
— Аны Биики Домох диэн киирэн эрэр. Ити туһунан кэпсии түһэриҥ буоллар.
— Бикипиэдьийэ сүрүн бырайыак эрээри, итиннэ атылыы атын бырайыактар эмиэ бааллар. Биики Домох (Викицитатник) — үһүс бырайыакпыт. Дьон эппит бэргэн этиилэрэ, айымньылартан быһа тардыылар, өс хоһоонноро, сомоҕо домохтор киириэхтээхтэр. Ханнык эмэ чопчу тылы, тиэмэни билиэн баҕарар киһи төлөпүөнүн таһаарда да, Биики Домоххо көрдөөбүтүнэн барар. Оччоҕо ол тылга, тиэмэҕэ сыһыаннаах өс хоһооннор, сомоҕо домохтор, улуу дьон эппит тыллара тахсан кэлиэхтээхтэр. Ааптар көҥүлэ суох айымньыны барытын бэчээттиир сокуонунан көҥүллэммэт эбит буоллаҕына, ол айымньыттан быһа тардыыны бэчээттиэххэ сөп.
Саха тылын бүгүҥҥүтэ
— Бүгүҥҥү саха тылын туругун хайдах сыаналыыгыный?
— Мин көрдөхпүнэ, саха тыла сайдар, кэскиллээх тыл. Иккиһинэн, биһиги, сахалар көмпүүтэр үйэтигэр диэри тылбытын чөл аҕаллыбыт. Арассыыйа атын омуктарын тылларын кытта тэҥнээн көрүөххэ. Холобура, татаардар сахалартан ахсааннарынан уон төгүл элбэхтэр. Ол гынан баран, бырыһыанынан ыллахха, төрөөбүт тылларын билиилэрэ биһигиннээҕэр намыһах. Аны татаардыы тахсар хаһыаттар тиражтара сахалыы бэчээттэнэр хаһыат тираһын кытта араа-бараа, сороҕор баһыйтарар. Онон сылыктаатахха, саха тылын туруга үчүгэй курдук.
Тылбыт кэскилэ
— Билигин салалта да, учуонайдар даҕаны өттүлэриттэн тылы харыстааһыҥҥа үлэ төһө барарый?
— Уустук ыйытыы. Билигин киһи үксэ салайааччыны буруйдуур. Биир өттүттэн эмиэ да сөп курдук. Кыахтаах, былаастаах, үптээх-харчылаах дьон элбэҕи оҥоруон, үгүһү ситиһиэн сөп этэ. Ол гынан баран, ким эрэ оҥорон биэрэрин кэтэһэр тутах. Дьиҥэр, олоҕу хамсатар үс күүс баар: судаарыстыба, урбаан уонна уопсастыбаннас. Тыл сайдыытыгар ити үс күүс бииргэ түмсэн үлэлиэхтээхтэр. Биирдиилээн урбаанньыттар син тугу эрэ оҥорон атыылыыллар: сахалыы хаһыат, кинигэ, көмпүүтэр оонньуута. Сахалар аҕыйахпыт бэрт, атыылаһар дьоммут аҕыйах. Онон урбаанньыттар итинтэн байан-тайан барбаттар. Ол иһин судаарыстыба өйүөхтээх. Нэһилиэнньэттэн хомуйан ылбыт нолуогун омук туһатыгар ыытыахтаах, төһөтүн эрэ тыл сайдыытыгар аныахтаах… Мин икки суолтан хараастабын. Бастакыта – саха тылын национальнай куорпуһа суоҕа. Сахалыы тиэкистэр көмпүүтэр көмөтүнэн ойууланыахтаахтар. Холобура, туохтуур сыһыарыылара маннык диэн ойууланыахтаах, этии маннык тутуллаах диэн буолуохтаах, туох баар сахалыы суруллубут тиэкис онно киириэхтээх. Оччоҕо ханнык баҕарар киһи, массыына ол куорпуһу туһанан, тылы сайыннарар, сахалыы тылбаастыыр массыына, саҥарар көмпүүтэр бырагыраамаларын оҥорор кыахтанар. Билиҥҥи лингвистика тыл куорпуһа суох сайдар кыаҕа суох… Иккиһинэн, тылбытын көмпүүтэр эйгэтигэр толору киллэрэ иликпит. Биирдиилээн урбаанньыттар, уопсастыбанньыктар эрэ буолбакка, итиннэ анаан дьарыктанар, идэтийбит тэрилтэ баара ордук этэ. Тэрилтэ тиһиктээхтик үлэлээн, сахалыы көмпүүтэр оонньууларын, электроннай кинигэлэри, төлөпүөҥҥэ сыһыарыылары уо.д.а. тохтообокко таһаара туруохтаах, тэрилтэлэр саайтарын тылбаастыырга көмөлөһүөхтээх. Бүддьүөттэн үбүлэннэр, улахан көҥү көтүү, хамсааһын тахсыах этэ. Тыһыынчанан бүддьүөт үлэһиттэриттэн, саатар, биэс киһи идэ гынан дьарыктаннын ээ. Хайа муҥун энтузиастарга сэлээннээн баран сылдьыахпытый?! Билигин ыччат тугу барытын интэриниэттэн ылар, туһанар буолла.
Сахалыы кэпсэтиҥ, суруйсуҥ, сахалыы сөпкө саҥарарга, суруйарга дьулуһуҥ, сахалыы оҥоһуктары бэлэхтэһиҥ, оҕолоргутун сахалыы уһуйааннарга, оскуолаларга үөрэттэриҥ!
Сэмсэ тыл
Чокуур Гаврильев, СӨ Сибээһин уонна информационнай технологияларын миниистирин солбуйааччы:
— Николай Павлов-Халан Аан ситимҥэ саха тылын тарҕатааччыбыт, Бикипиэдьийэҕэ тумус туттар көҕүлээччибит. Бэйэтин баҕатынан, хара күүһүнэн Кибер эйгэҕэ сахалыы саҥа дуораһыйарын туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар. Өйдөтүү, иитии-үөрэтии да таһымыгар тарбахха баттанар уопсастыбанньык.
Олоҕун олуктара
Павлов Николай Николаевич-Халан
1986 с. Үөһээ Бүлүү Хоро орто оскуолатын бүтэрбитэ.
1990-96 сс. СГУ мэдисиинэ салаатыгар үөрэммитэ.
1996-98 сс. Дьокуускайдааҕы инфекция балыыһатыгар бырааһынан уонна “СмитКляйн Бичем” фармхампаанньа Саха сиригэр бэрэстэбиитэлинэн үлэлээбитэ.
1998 с. Быһыы киинин төрүттэспитэ.
2001 с. күн бүгүнүгэр диэри Быһыы киинигэр дириэктэрдиир.
2006 с. сахалыы Бикипиэдьийэни арыйарга сайаапка суруйбута.
2009 с. «КиберСаха» уопсастыбаннай хамсааһыны тэрийбитэ.
2015 сыллаахха ХИФУ Саха салаатын бүтэрбитэ.
Кэргэннээх, оҕолордоох.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru