Тыл сүдү хараанньыта – Дапсы

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Сэтинньи саҥатыгар Дапсы Мэхээлэ 86-с хаарыгар үктэнэр. Ити бэлиэ түгэнигэр кини «Иҋэ тылбыт өрүттэрин туһугар» диэн 22 бэчээтинэй лиистээх үлэтэ күн сырдыгын көрдө. Дьиҥэр, хас да итинник кинигэтэ бэлэм эрээри, үп-ас тутаҕыттан хаһан бэчээттэниэхтэрэ биллибэт.

edersaas.ru

Дьэ ити кинигэтэ сүүс эрэ ахсааннаах. Ону өрүү алтыһар үөлээннээхтэригэр, бибилэтиэкэлэргэ уонна таптыыр-ахтар Үөһээ Бүлүүтүн оскуолаларыгар, бибилэтиэкэлэригэр тарҕатта. Киэҥ ааҕааччы хаһан ону тиинэн ааҕыа биллибэт. Дьиҥэр, Дапсы Мэхээлэ урукку да үлэлэригэр төрөөбүт сахатын тылын харааннаһарын дьон-сэргэ билэр. Аҥаардас үйэ чиэппэрэ «Биһирэм тыл» диэн араадьыйаҕа биэриитин да кэрэхсээбит элбэҕэ чахчы. Онон Дапсы кэнники сылларга суруйбут үлэлэрэ тутатына норуокка тиийиэхтээх аналлаахтар этэ да, өр үлэлээбит үнүстүүтэ, тыл бэлиитикэтин дьаһайар тэрилтэ былааннарыгар хапсыбакка хаалара хомолтолоох.

Билиҥҥи быһыы-майгы биэнсийэҕэ утаарыллыбыт үлэһити харах далыгар киллэрбэт, туох дьарыктааҕын дьалайбат буолууну олохсутара  баар суол. Атын эбитэ буоллар, айар-тутар кыахтаах билим үлэһитин, санаатын табан, оҥорбутун-туппутун сэргээн, туһаҕа таһаарарга көмө баар да буолуон сөбө.

Туох-ханнык иннинэ, Дапсы, билэргит курдук, саха тылын олоҕун эйгэтэ оҥостубут, сайдарын туһугар тиритэ-хорута үлэлии-бичийэ олорор уонна төрөөбүт тылын сайыннарыыга бэйэтин харыстаммакка туруулаһар тус көрүүлээх, туруору көнө, сүдү хараанньыт-учуонай киһи. Билимҥэ дьоһуннаах бэчээттэммит үлэлэрин сэргэ, инньэ сэбиэскэй саҕаттан олох сүрүн үөһүгэр кыттан, ыстатыйа, уочарка бөҕөтүн бэчээттэппит, мунньах бөҕөҕө сорохтору өһүргэппит, атыттары сэргэхсиппит сүгэ-балта тыллаах араатар, кэлин үйэ чиэппэрэ «Биһирэм тыл» диэн араадьыйаҕа биэриитинэн биһирэппит, этэргэ дылы, киэҥ одьутуоруйалаах суруналыыс, иэйиилээх тыллаах-өстөөх суруйааччы, бэйиэт Дапсы, биэнсийэҕэ таһаарыахтарыттан, күн иллэҥэ суох айа-тута олорор саха үөрэхтээҕин чулуута. Мин бу көнө сүрүннээх, булгуруйбат дьулуурдаах киһи туһунан итинтэн атыннык этэр кыаҕым суох. Күнү күннүктээн көмпүүтэригэр бэчээттии, оҥоро-көннөрө олорорун, таһаарыылаахтык, хоннохтоохтук айар-тутар дьоҕурун сөҕүөххэ эрэ сөп.

Бу саҥа кинигэтин араас өттүттэн көрөн сыана быһыахха сөп бадахтаах: тыл, бэдэгиэгикэ, бөлөһүөпүйэ, бэлиитикэ  кэрдиистэринэн арааран. Ааптар оннук киэҥ өрүтү төрөөбүт тылтан тылыннаран өйдүүр гына оҥорбут. Дьиҥ иһигэр, киэҥ ааҕааччыга туһаайан эппит тыла-өһө, этиитин бигэ тутула, тыл барҕа баайа, бэл, куолаһын араас дэгэтэ иһиллэргэ дылы дьиктилээх үлэтэ хайа баҕарар ааҕааччыны умсугутар күүстээх.

Кинигэ үс төгүллээх уонна төрөөбүт дойдутун Боотулуу дьонугар анаан уон биэс суруктаах.

Бастакы төгүлэ «Оҕону дьиэҕэ иитии» диэн. Ийэтэ Варвара Андреевна Григорьева-Балыыһа Балбааратын соҕотох оҕото буолан, хараҕын харатыныы харыстаан иитэригэр тутуспут былыр-былыргыттан саха омук оҕону иитэр үөрүйэхтэринэн салайтарбыта Дапсы Мэхээлэ буолан тахсыбыт. Күн бүгүн өйүнэн-сүрэҕинэн, сахатын тылын эрэ буолбакка, бүттүүн омукпут чөлүн туруулаһар буулаҕа санаалаах киһини сириэдитэн таһаарбыта махталлаах суол.

Билим тылынан эттэххэ, норуот бэдэгиэгикэтин сүнньэ бу төгүлгэ киэҥник сырдатыллар уонна ааптар, таба тайанан суруйбутун курдук, оҕону иитиигэ саха омуга атыттартан итэҕэһэ суох эйгэтигэр дьүөрэлээх сатабылы, үөрүйэҕи табыгастаахтык да үөскэппит эбит. Дапсы саастыылаахтара үгүстэрэ да, ити үөрэххэ хабыллыбыт дьон буолан, тус бэйэ иннинэн эрэ муҥурдаммакка, бүтүн норуот кыһалҕатын, үөрүүтүн тэҥҥэ үллэстэр сүһүөх дьон халҕаһата үлэлээн-хамсаан кэллэҕэ. Сахаҕа төһөлөөх элбэх Балыыһа Балбааратыныы күн көмүскэл санаалаахтар саха төрүт үөрэҕин тутуһан, сүһүөх-сүһүөх ыччаттары иитэн таһаарбыт уопуттарын, Дапсылыы тиһэр эбитэ буоллар, оҕону диҥ сахалыы иитии оскуолата үөдүйүөх этэ буоллаҕа. Көннөрү баһын-атаҕын эрэ холбоон-илбээн үөрэх оҥостор, дьиҥэр, тутах буоллаҕа. Бэдэгиэк-учуонайдар Дапсы бу суруйуутун иилэ хабан ылан, билиҥҥи туҕараан (иннэ-кэннэ биллибэт уустук кэм) кэмҥэ систиэмэ оҥорон, үөрэх кыһатыгар туһанар суолу тобулуохтар эбит дии саныыбын.

Балыыһа Балбаарата оҕотун иитиитигэр сүрүн соруга киһилии майгыны-сиэри иҥэрии. Киһилии киһи буоларга сэмэй, көрсүө, олоххо тардыһыыны, кэскили, харыһы, ааты-суолу үрдүктүк тутууну, итэҕэл умнастарын , айылҕаҕа ытык сыһыаны, оонньоон улаатыыны, кэпсэтэр киэп-майгы, быһааран өйдөөһүн, тутта-хапта сылдьыы, аска-үөлгэ сыһыан, уол-кыыс өйдөбүллэрэ, үлэҕэ-хамнаска сыһыарыллыы уо. д. а. оҕо эрдэххэ иҥэриллэр суоллары таптыыр оҕотугар өһүллүбэт-сөллүбэт гына иитэн кэбиспит. Ити барыта оҕону дьиэҕэ көрөн-истэн, төрөппүт утумун салҕааччы гына такайар, үксүгэр булгуччу биллэрэр суоллара. Ону, дьиҥ иһигэр, саха бүттүүн өйдүөхтээх, туһаныахтаах үөрэҕин тутуһан, омугу уһун тыынныыр сорук муоһатын төлө тутуу түмүгэр, бүгүҥҥү күннээҕи быһыы-майгы күөдьүйэн таҕыста. Ааптар ылыннарыылаахтык суруйбут, эппит-тыыммыт «Оҕону дьиэҕэ иитии» диэн төгүлүн үөрэх-билии кэрдииһигэр киллэрдэххэ, саха омук быһыытынан өр үйэлэниэх суола хайыллыбыт. Онон төрөппүттэр, билим үлэһиттэрэ, сомсон ылыах билиигит итиннэ түмүллүбүтүгэр болҕойуох этигит.

Кинигэ иккис төгүлэ «Оҕону дьиэҕэ, оскуолаҕа иитии» диэн. Манна үөрэх саастаах оҕону, дьиэҕэ үөрэх сиһин салҕаан, билии умсугутуулаах суолугар хайдах сиэтэн киллэриэххэ сөбүн ааптар кэпсиир. Ийэтэ Варвара Андреевна саха оҕону иитэр үөрүйэҕин хайдах билэринэн такайбытыгар тирэҕирэн, аныгы ыччат сайдар тэтимигэр сатабыллаахтык кытыарар уустук эрээри сүҥкэн суолталаах этиилэри киллэрбит. Туох-ханнык иннинэ, иитии үйэлээх үгэстэрэ аныгы үөрэх сайдыы балысханыгар симэлийбэккэ, бүттүүн саха аймах кэнчээритэ чэчириэн сөптөөх хайысхаларын Дапсы тоһоҕолоон токоолоспута, мин саныахпар, кэскили түстүүргэ төһүү күүс буолуон сөп.

Онно, туох-ханнык иннинэ, саха саҥарар үөрүйэҕэ оҕо тылыгар-өһүгэр бигэтик олоҕурбут буоллаҕына, ону сурукка түһэрэргэ дорҕооннор тиһиктэрин судургутук өйдөтөр үөрэҕи хайдах саҕалыахха сөбө сырдатыллар. Ордук табыгастаахтык үлэни аттаран, дьиэҕэ ситиһиллибит таһымҥа тирэҕирэн, оскуолаҕа тыл туһунан кэлимсэ тутуллаах үөрэтии былаана олохсуйуохтааҕын төрөөбүт тыл иҋэ дорҕооннорун (барыта 20 аһаҕас, 20 бүтэй) иһиллэр кэрэтигэр угуйан киллэрэри сүбэлиир. Ити бэдэгиэгикэҕэ чопчу быһаарылла илик суолу саха үөрэҕириитин уопутугар тирэҕирэн сайыннарыахха сөбүн сүбэлиир.

М. П. Алексеев-Дапсы тыл мындыр чинчиһитин быһыытынан үрэллиэ суохтаах тыл сиһэ чөл буолуохтааҕын, саха бэйэтин олоҕун эйгэтэ тыыннаах дууһатын иитиитэ турууластахха эрэ үйэтийэрин өйдөтөр. Бу түһүмэххэ ийэтэ Балыыһа Балбаарата олус судургутук дьиэ эйгэтин, дьон быһыытын-майгытын, аймах-билэ дьону, сир-дойду туругун уо. д. а. бэлиэтиир тыл-өс оҕо өйүгэр чиҥник иҥтэҕинэ, тыл дорҕооннорун өҥө-талата өйгө-санааҕа сурулуннаҕына, иҋэ тыл үйэлээх үгэһэ салҕанар. Туох барыта төрүөттэн тутулуктааҕын өйдөөбүт оҕоҕо оскуолаҕа чиҥэтии учууталы сэргэ, иҋэҥ-аҕаҥ, эһэҥ-эбэҥ, ону таһынан алтыһар чугас дьонуҥ саҥата-иҥэтэ үөрэх халыыбыгар хайыстаҕына эрэ оҕо киһи быһыытынан иитиллэр үөрэҕин сүнньүн Дапсы ыйан-кэрдэн биэрэр. Итини сэргэ, оҕо сиргэ-уокка сылдьыһан, үлэҕэ-хамнаска мүккүллэн, тулалыыр эйгэтигэр сахалыы саҥа-иҥэ иһиллэр түгэнигэр, тугу да сыыска түһэрбэккэ, өйдүүр кыаҕа олохсуйар. Ол түмүгэр оҕо ким-туох буолуох баҕата уһуктарын иитийэхтээтэххэ, сыыйа айыы киһитин өйө-санаата, быһыыта-таһаата уһуктар, оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр чиҥиир, бигэтийэр. Дапсы ону: «Саха саргылаах тылын үйэтитиигэ сүрүн төһүү хайысха буолар», диэн быһаарара сөптөөх.

Олоххо баар көстүүлэри арыйан, Михаил Петрович оҕо санаатын табан ииппэтэххэ, майгы-сигили арыт алдьанан, куһаҕан иитии аргыһа мөкүөнньүт, кырбый, ордугумсах, сииһит-хооһут, сириксэн уо. д. а. кэмэлдьи буолан хаалыыта эмиэ өртөн буолбат диир. Итинник мөкү өрүттэри көннөрөргө төрөппүт анал үөрүйэхтэрдээх. Хайдаҕын да иһин, утум салҕанарыгар ордук суолталаах үөрүйэҕи норуоппут сүтэрбэккэ сайыннара сылдьыбытын билиҥҥи кэмҥэ үөрэх кыһатыгар туһанары Дапсы ыйыталыыр. Ол оҕону олоххо бэлэмнииргэ суолтата сүдү. Сүрүн өйдөбүллэри (тыл хоноро, кыыс омук анала, ынах маҥыраһан, киһи кэпсэтэн билсэрэ, кырдьаҕаһы ытыгылааһын, бигэ тыллаах, көнө сүрүннээх, сахалыы тыллаах, өйдөөх киһи буоларын уо. д. а.) оҕо оскуолаҕа үөрэнэр кэмиттэн ыла олохсуйарын, мин саныахпар, үөрэтиигэ сыһыаннааҕын Дапсы маҥнай бэлиэтээбит курдук. Ити барыта ситимнээх үөрэх чэрчитигэр холбоһон, бүтүн үүнэр сүһүөх ыччаты иитэргэ тирэх буолара саарбаҕа суох. Онон кинигэ иккис төгүлүн ис хоһоонун үөрэтии-иитии таһыма билигин ордук эмсэҕэлээбит кэмигэр төрөппүт-учуутал күннээҕи кыһалҕатын эрэ курдук көрбөккө, судаарыстыбаннай интэриэс таһымынан саныахха сөп курдук. Ааспыт кэмҥэ биллиилээх бэдэгиэктэр К. С. Чиряев, М. А. Алексеев үйэлэрин тухары сыралаһан ииппит-үөрэппит сүүһүнэн ахсааннаах бастыҥ-мааны иитиллиилээх, үөрэхтээх сүһүөх дьонун холобуругар Дапсы бу кинигэҕэ оҕону иитиигэ систиэмэ быһыытынан ырыппыт суруйуутугар болҕойор сөптөөх.

Кинигэ үһүс түһүмэҕэ «Үлэһит үөрэммитин төлүүр» диэн, омос көрдөххө, аата өйдөнүө суоҕун курдук эрээри, билии диэн өйдөбүлү быһаарарга ааптар үөрэтии  үрдүкү таһымыттан үөскээн-төрөөн тахсар түмүктэри сырдатар. Оҕо үөрэх бары таһымын баһылыыр кыаҕын ситэри туһанан, дьиэ кэргэҥҥэ, уопсастыбаны, тиһэҕэр төрөөбүт омугун уһун тыынныыр киһи хайдах ситэн-хотон тахсарыгар, туох-ханнык иннинэ, иҋэ тыл суолталааҕын быһаарар.

Дьиҥ иһигэр М. П. Алексеев-Дапсы саха тылын дьылҕата төһө кэм, уопсастыба дьайыытыттан тутулуктааҕын иһин син биир омук сүрүн уратытын көрдөрөр аналын ыһыктыа суохтааҕар эрэнэр буолан, бу түһүмэххэ ханнык төһүүлэри хамсаттахха бүттүүн омук көмүскэниэх суолларын сирдиир. Ону тыл суолтатын ордук дириҥник өйдүүрүнэн, олоххо туһаныллыах айылаах өрүтүн ааҕааччы дьэҥкэтик өйдүүрүн курдук быһаарар, илдьиритэн этэр. Ханныгын да иһин, төрөөбүт тылбыт тыһыынчанан сылларга чочуллан кэлбит халыыптара улуу нэһилиэстибэ буолар салааларын кэлимсэтик тутан туһанарга аҕыйах ахсааннаах учуутал, учуонай эрэ сыала-соруга буолбатаҕын, бүттүүн омук куойатыгар-маҥкытыгар оҕустаран, тылы биэбэйдиир суолларын ыйан-кэрдэн биэрэр. Төрөөбүт тыл эрэ киһини үрдүккэ кынаттыырын, омугун чиэһин араҥаччыһыта буоларын өйдүүр буоллахха, ол омук сайдар суола дьэҥкэ, үүнэр үйэҕэ үөтэлээх, дьылҕата харысхаллаах диэн санааны саҕар.

М. П. Алексеев-Дапсы өрүү этэр этиитэ – тыл үгэһин тутуһуу. Инники түһүмэхтэргэ ырыппыт үгэстэрин бу салааҕа күөн туттан, тутуһуллуох айылааҕы барытын түмэн, тылы билии үрдүкү баайыытын ситиһэр кыахтары быһаарар. Тумус этии – саха тылыгар дорҕоон дьүөрэлэһиитин сокуона. Итини саҥарыыга өй-мэйии, дорҕоону үөскэтэр үөрүйэх оҕо да, улахан да киһи кутугар, уйулҕатын сүрүн көстүүтүгэр уйаламмыт буоллаҕына, кэрэ саҥа-иҥэ силигин ситиэн сөптөөх. Оччоҕо иҋэ тылга таптал төрөөбүт түөлбэни, бүттүүн аймах-билэ дьону таптыыр кыаҕы олоҕурдар. Ол туһунан Дапсы киэҥник дьаныһан үөрэтэрэ-такайара урут-уруккуттан баар суол.

Тыл чөлүн харыстааһын дорҕоону үөскэтэр айах иһинээҕи уорганнар туруктаах буолууларыныын ханыы. Дапсы тыл култууратын чинчийбит, ону үүнэр сүһүөх дьоҥҥо такайбыт уопута улахан. Онно тирэҕирэн, кэскиллээх санаалара үксүү, үөдүйэ тураллар. Сахалыы саҥарарга бэйэ үөрүйэх буолбут халыыбыгар нууччаттан киирии тыл этиллэр моһуонун норуот бэйэтэ чочуйбутугар тирэҕирэр булгуччулаах. Билигин нууччалыыттан туттуллар тыл киирии тыл ыстаатыһыгар көһөн истэҕинэ эрэ тыл байар, бигэтийэр. Ону баара үөрэх кэрискэтигэр да, билим быһаарыытыгар да көтүмэх сыһыантан, бэл, хайыы үйэтээҕитэ киирбит тыл төттөрү нууччалыы холотугар төннөрө күүһүрэн иһэр. Холобур, борохуот пароход, ыстатыйа – статья, быраабыла – правила, оскуола – школа уо. д. а. Ити сайдыы хайысхата төттөрү өҕүтүннэрэр көстүүтэ, дьаһал ылбатахха, кэҥээн иһиэх чинчилээҕэ ааптары долгутар. Ити эрэ буолбатах, Дапсы «иһигэр киллэрбэтэ» элбэх. Ону ааҕааччы бу кинигэни болҕойон аахтаҕына, билиэ-көрүө, итэҕэйиэ дии саныыбын.

Кинигэҕэ Дапсы төрөөбүт Боотулуутун дьонугар туһаайбыт 15 суруга баар. Дьэ бу суруктар ис хоһоонноро, дьиҥ иһигэр, ааптар бүттүүн саха аймахха анаабыт кэс тылыгар дьүөрэлээх. Хас биирдии «сурук» саха омук төрөөбүт тылыгар тирэҕирэн, олох араас хайысхатыгар ситиһиллиэхтээх, харыстаныллыахтаах, үйэтитиллиэхтээх олуктар туруктара быһаарыллар. Онтон ситимнэһэн, сайдыы, өрө күүрүү долгуна үөскүү туруохтаах. Саха бүттүүн туттар иҋэ тыла билиҥҥи үйэҕэ дьүөрэлэһэр модун кыахтааҕын амалыйар. Тыл күүһүн таба тутан, олоҕун суолун сирдэтинэригэр ордук суолталааҕы Дапсы сүбэлиир-амалыыр. Холобур, дьоһун аат, ытык төрүт, аймах-билэ тардыһыыта, итэҕэли иҥэринии, күөн санаа, дьоҕур киэбэ-таһаата, тас эйгэҕэ сыһыан, омуктардыын табан алтыһыы, үлэнэн иитии, тиһэҕэр, судаарыстыбаны үөскэтэр таһымнаах тылы болҕойуу, тирэх оҥостуу уонна сайдыы тылын сэргэ, муҥутуурдук баһылыыр суоллар уо. д. а. курдук бүттүүн киһи аймахтыын дэбигис алтыһар кыахтары үөскэтэр иҋэ тыл иитиитэ кинигэ былаһын тухары суруллубуту, быһаарыллыбыты сүрүннүүллэр.

Дапсы субу «Иҋэ тылбыт өрүттэрин туһугар» кинигэтэ, мин тус санаабар, саха бүттүүн өрүһүллэр суолун торумнуур үлэ. Өбүгэлэрбит улуу нэһилиэстибэлэригэр тылга ытык сыһыаны ыһыктыбатахпытына эрэ бур-бур буруо таһаарыныахпыт ыйыллыбыт. Ону сүһүөх-сүһүөх саха дьоно өссө чиҥэтэн, сайыннаран иһиэх аналлара кинигэ сүрүн идиэйэтэ буолар.

Дьэ ити уһулуччу суолталаах соруктары киэҥ ааҕааччы өтөр-наар өйдүү, ылына охсуо биллибэт диирбитигэр тиийэбит. Тоҕото – кинигэ сүүс эрэ ахсааннаах. Оттон саха – мөлүйүөн аҥаарын кэриҥэ. Дьиҥ иһигэр, тыл сүдү чинчиһитэ Дапсы үлэтигэр-хамнаһыгар ордук болҕомтолоохтук сыһыаннаһан, чөмчөппүт үлэлэрин тутатына бэчээттиир эбитэ буоллар, турукпут тубустар тупсан эрэ иһиэх этэ. Саха буолан сандаарыах, киһи буолан килбэйиэх быабыт ситимин бигэтик тутарбытыгар саха ытык киһитэ М. П. Алексеев-Дапсы бу суруйуута төһүү күүс буолуоҕар эрэллээхпин.

Хомус Уйбаан.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0