“ТЫЛ – норуот сиэркилэтэ”, “ТЫЛ – киһи ис дууһатын кэрэһитэ” о.д.а. өбүгэлэрбит өс хоһоонноро буолан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, бүгүнҥү күнҥэ тиийэн кэллилэр. Тылбыт кэхтибэтин, сүппэтин туһугар төһөлөөх элбэх өркөн өйдөөхтөр, улахан учуонайдар, улуу суруйааччылар үлэлэһэн кэллилэр, олохторун анаатылар да, хомойуох иһин, аҕыйах ахсааннаах саха омуга төрөөбүт төрүт тылын төлкөтө, төлө тутуллар турукка киирэн иһэрэ кистэл буолбатах.
Ыраастык сахалыы саҥарар киһи ахсаана, сыыдам сырыылаах саҥа сайдыы олоххо киирэн истэҕин аайы аҕыйаан иһэрэ кими да, долгуппат буолан иһэр курдук.
Биэс уонча сыл устата биир бэйэм тоҕо манныгый диэн толкуйдуу, тобула сатаатым да, киһини итэҕэтэр чопчу хоруйу булбатым. Ол да буоллар дугдуруй да оҕус диэбит курдук санаабыт санааларбын суруйабын.
Уларыта тутуу былдьаһыктаах, умсугутуулаах, уодаһыннаах туга-ханныга биллибэт кэмигэр, үөрэҕирии-иитии үлэтигэр оччотооҕу үөрэх миниистирэ Е.П.Жирков «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы концепцията» олоххо киирэн барбыта. Оччолорго киэн кэскиллээх, алгыстаах аартыгы арыйбыта. Онуоха көҥүл декларацията, суверенитет, Caxa Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията күүс-көмө, тирэх буолбуттара. Үөрэх саҥа концепцията өреспүүбүлүкэ бары оскуолаларыгар түргэн тэтиминэн киирэн барбыта. Биир идэлээҕим «Сэргэлээх уоттара» куруһуок көхтөөx кыттыылааҕа, поэт, Дьабыыл оскуолатын учуутала Илья Гаврильевич Баишев төрүт култуураны аан бастакы программатыгар суруйбута: «Концепция идеялара өҥ буорга түспүт сиэмэ курдук өр-өтөр гыммакка өрө анньан тахсыаҕа» диэн. Айылҕаттан талааннаах улахан учуутал, поэт олус сөпкө өтө көрөн эппитэ. Концепция түмүгэ бүгүннү орто саастаах суруналыыстар, учууталлар, салайааччылар, учуонайдар араас идэлээх специалистар өйдөрүгэр-санааларыгар, куттарыгар-сүрдэригэр сахалыы тыын буолан сылдьар курдук.
Хомойуох иһин, ити олус кэскиллээх концепция үөһэттэн ыгыы-түүрүү түмүгэр уота-күөһэ, күүһэ-yoҕa cимэлийэн иһэрэ хомолтолоох. Ол курдук, Үрүн Уолан, Кыыс Kyo (олус наадалаах) предметтэр үөрэх программатыттан таһаарыллыбыттара, култуура предметэ биир эрэ чаас үөрэтиллэр.
Саха омук саргытын, силигилиэхтээх силиһин – сайыннарыахтаах төрөөбүт тылы, литератураны үөрэтиигэ 4 чаас эрэ бэриллэр буолбута, үөрэх-иитии үлэтин көдьүүһүн күөмчүлүүр диэхпин баҕарабын.
Төрөөбүт төрүт тылбыт сап саҕаттан салҕанан салгыы сайдарын туһугар тугу гыныахха?
Бастатан туран, «Хайа да омук сайдарыгар, үрдээн, үүнэн тахсарыгар ханна даҕаны кирилиэһин маҥнайгы үктэлэ буолара — норуот ырыата, норуот олоҥхото» диэн улуу убайбыт П.А.Ойуунускай эппитин олохтоохтук толкуйдаан, үлэбитигэр-хамнаспытыгар оҥкул гынарбыт эрэйиллэр.
Бу үлэ киэҥ хабааннаахтык барыытыгар, «Ийэ тыл» көҥүл түмсүүтэ, национальнай оскуоланы өйүүр пуонда, өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо киинин научнай үлэһитэ Е.Н.Протодьяконова, «Олоҥхо дойдутун оҕотобун» ааптара уонна салайааччыта З.Г.Сысолятина, өрөспүүбүлүкэтээҕи Олонхо ассонциацията о.д.а. кырыымчык үпкэ-аска кыһалҕа оҥостон, үлэлии-хамсыы сылдьалларыгар тыа сирин оскуолаларын, оҕо саадын үлэһиттэригэр үтүө холобур буолар.
Бэрт кылгастык, олоҥхоһуттары, олоҥхону үөрэтиигэ сүҥкэн кылааты киллэриигэ, үөрэнээччилэри научнай үлэҕэ тардыыга, тылга-өскө, билиигэ-көрүүгэ уһуйууга СӨ култууратын уонна духуобунай сайдыытын министиэристибэтэ, Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи олоҥхо киинэ «Олоҥхо олуктара» диэн таһаарар кинигэтин үс тома тахсыбытын махтанан туран, бэлиэтиэхпин баҕарабын. Бу кинигэ иккис томугар Coлоҕон нэһилиэгин олоҥхоһуттарын туһунан, С.И.Тарасов аатынан Өрт орто оскуолатын биэс үөрэнээччитин дакылааттара киирбиттэрэ. Биһиги оскуолабытыгар, нэһилиэкпитигэр үгүстүк кэлэн, олоҥхону үөрэтии суолтатын, инники соруктарын туһунан кэпсээн үлэҕэ-хамнаска көҕүлээччи Е.Н.Протодьяконоваҕа анаан маннык хоһоону суруйбутум:
Наука алгыстаах аартыгар,
Наука алыптаах суолугар
Оҕолорбутун угуйар
«Олоҥхо олуга» тахсар
Буолуоҕуттан сөбүлээммит
Былдьаһа сылдьан ааҕабыт…
Араас улуус оҕолоро
Анаан-минээн олоҥхоҕо
Суруйбут дакылааттара
Суоруллубат сурук буола
Үйэлэргэ хааларыттан
Үөрэбит өрүү астынан.
Олоҥхону үөрэтиигэ,
Олохтоон үйэтитиигэ
Кыралардыын-улаханныын
Кыттыгас кыһамньыбытын
Көрдөрөр дьоһун кинигэ
Көҕүлүөҕэ күүс үлэҕэ!
Биһиги нэһилиэкпит Солоҕоннооҕу «Ромашка» оҕо саадыгар 2007 сылтан ыла “Олоҥхо педагогиката” методическай киин аһыллан айымньылаахтык, кыра саастаах оҕолорго фольклорга тирэҕирэн, сахалыы тыыны, өйү-санааны, үгэһи, сиэри-майгыны иҥэрии утумнаахтык ыытыллар (сэбиэдиссэй М.П.Александрова). Оҕолор оҥорбут сахалыы оҥоһуктарын быыстапката, ырыалара-тойуктара, үҥкүүлэрэ, хомуска оонньооһуннара, олоҥхоттон (С.Г.Алексеев-Уустарабыс олонхотуттан) быһа тардан көрдөрүүлэрэ, өссө да тылбыт-өспүт өһүө, сүтүө суоҕун көрдөрдө, көрдөрүө да турар…
Иккиһинэн, төрүт тылбыт төлкөтүн төлө туппат туһугар, төрөппүттэр (куорат, тыа сиригэр) оҕолорбутун сахалыы сиэргэ-туомна, тылга-өскө, үгэскэ кыра эрдэҕиттэн (3-4 сааһыттан) бэйэ үтүө холобурунан үөрэтиэх-иитиэх тустаахпыт. Маныаха, төрөппүккэ, туох барыта баар. Кинигэ, электроннай кинигэ, пособие, киинэ, компьютер, телефон, видео запись о.д.а.
Үсүһүнэн, сахалыы саҥа, сурук-бичик, литература салгыы сайдыытыгар государство, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн, суут-сокуон үлэһиттэрэ, төрөппүттэр омукпут кэскилин туһугар өйөнсөн, өйдөһөн, биир киһи курдук түмсэн, сомоҕолоһон үлэлиирбит наада.
Мин үлэлээбит кэмнэрбэр Саха ІІ кэнгириэһигэр (2007 с.), учууталлар XII сийиэстэригэр (2010 с.) саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһигэр (2017 с.) сылдьан турабын.
Сылдьыбытым тухары санааларбын улууһум «Үлэ күүһэ» хаһыатыгар таһаартаабытым. Ити сылдьыбыт дьоһуннаах дьаһаллар сүнньунэн нууччалыы тылынан ыытыллыбыта. Сайдам сахабыт тылынан биир эмэ киһи санаран күндүлээбитэ. Дьинэ, Саха тыла өрөспүүбүлүкэ государственнай тыла буоларын олус улуутуйан умнабыт быһыылаах. Арай I Кэнгириэскэ норуодунай суруйааччы Софрон Петрович Данилов уу сахалыы уус-уран тылынан киэҥ хоһоонноох, хас эмэ уонунан сыллары өтө көрөр далааһыннаах «Саха норуота барҕарыы суолунан» оҥорбут дакылаатын билингнги кэм кэскиллээх салайааччыта остуолугар уура сылдьан көрүөн-истиэн, сүбэ-ама ылыан сөп этэ. Учууталлар XII сийиэстэригэр сылдьан баран таһааттарбыт «Сийиэстэн саҕыллыбыт санаалар» ыстатыйабар маннык хоһоон суруйбутум:
Ийэттэн бэриллибит
Ийэ тылбыт дьыл5атын
Түстэһиэхтээх бэйэбит,
Түлэй-балай нууччалаан,
Түөкэйдиирбит дьиктитин,
Төргүлүүрбүт дьиибэтин
Түөрэккэй кэскиллэммит
Төрүт тылбыт дэһэбит…
Түөн саҕа туһалааһы
Түстэспэтэх эрээрибит,
Сата баһын тардабыт,
Саргыбытын быһабыт.
Төрүт тылы билээччи
Түөрэннээбэт төлкөлөөх.
Сайдыылаах саҥа саха
Сахалыы сайдам тыллаах.
Ийэттэн бэриллибит
Ийэ тылбыт кэхтибэт!
Төрдүһүнэн, Омук кэскилин быһаарарга сүрүн оруолу ылар саха тылын, литературатын, култууратын учууталларын статуһун үрдэтиэххэ. Оттон Ил түмэн дьокутааттара, бу предметтэри үөрэтии олох ирдэбилэ буолар курдук сокуону киэҥник толкуйдаан, ырытан, ыраҥалаан туран ылыныахтарын наада. Холобура, Ил Дархан, Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ, миниистирдэр сахалыы билэр эрэ буоллахтарына, дуоһунаска тиксэр усулуобуйаларын олохтуохха. Оччоҕо куоракка, тыа да сиригэр, үөрэнээччилэр төрөөбүт тылларын, литературатын баҕатыйан туран үөрэтиэхтэрэ, оттон куорат төрөппүттэрэ сахалыы үөрэтиҥ диэн көрдөһүөхтэрэ. Сахалыы үөрэтии олус ыарахана суоҕун, биир кууруска үөрэммит үөлээннээҕим, улахан учуонай С.К.Коло-дезников араас омук дьонун, куорат copox ыччаттарынааҕар ордук үчүгэйдик саҥарар гына үөрэтэлээбитэ кэрэхсэбиллээх, туһунан киэҥ ис хоһоонноох кэпсээн…
Быһатын эттэххэ, саха тылын салгыы сайыннарыы судаарыстыба өйөбүлэ, орооһуута суох олоххо киирэр кыаҕа суох. Туох ханнык иннинэ дьыала-куолу, мунньахтар, суут-сокуон үлэтэ сахалыы тылынан барыахтааҕын ирдиэххэ. Бу эрэ түбэлтэтигэр сахалыы оскуола аана алгыһынан арыллыа, түннүгэ сырдыгынан сандаарыа.
Тыа сирин оскуолалара сыл аайы оҕолоро аҕыйаан иһэрэ кэлэр өттүгэр, үгүс проблемалары үөскэтэр туруктаах. Маны омукпут бас көс киһитэ Ил Дархан А.С.Николаев эрэ быһаарар кыахтаах. Тыл сүтүүтэ – омук эстиитэ.
Тыа сиригэр ыччаты олохсутууга олус улахан болҕомтону ууруохха. Куораттан тыа сирэ улахан хаалыылааҕын учуоттаан, бары күүһү, үгүс үбү-аһы, олоҕу-дьаһаҕы тупсарыыга, аныгылыы толору хааччыллыылаах дьиэлэри-уоттары тутан, үлэ миэстэтин таһааран, араас производствоны үөскэтэн ыччаты олохсутуохха.
Куоракка киирэн олохсуйуу кэлиҥҥи кэмҥэ элбээтэ. Бу курдук дьаһаныы бары өттүттэн кутталлааҕын, билиҥҥи киһи үчүгэйдик өйдүүр буолуохтаах.
Бэсиһинэн, хас биирдии киһи өйдүү сатыахтаах, тылбыт-өспүт хайдаҕый да тускулбут оннук. Бары үлэбит-хамнаспыт, өйбүт-санаабыт онно туһаайыллыахтаах. Салайааччы, учуутал, төрөппүт, үөрэнээччи бука бары ол туһугар олоруоҕун, үлэлиэҕин-хамсыаҕын, айыаҕын-тутуоҕун.
Түмүктээн эттэххэ, тыл норуот дьылҕатын, сайдыытын кэрэһитэ буоларын умнумуоҕун! Төрөөбүт төрүт тылбыт төлкөтүн туһугар сомоҕолоһуоҕун!
Александр ТАРАСОВ,
Россия үөрэҕириитин туйгуна,
поэт, суруналыыс, Солоҕон
нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо.