Биир киэһэ тэлэбиисэр көрө олорон, маннык кэпсэтиини иһиттим: “Кожаны ыраастыыр процедуралары оҥоробут уонна депиляциялыыбыт. Энзимнэй косметиканы туһанабыт, бу современнай методика буолар…” “Кожам наһаа ыраастанна, чистай баҕайы буолла, прыщиктарым сүттүлэр. Урут наһаа проблемнай этэ, чернай точка, угри бөҕө этэ…”
Киһи күлүөн да, сонньуйуон да баҕарар. Тоҕо диэтэр, күннээҕи олоххо биһиги бары бу курдук саҥарабыт, кэпсэтэбит эбээт. Ону аахайбат да буоллубут. Сахалыы тыллаах соҕотох тэлэбиидэнньэбитигэр, төһө да быһа эпиир буоллар, бу курдук саҥа-иҥэ баара, ыччакка холобур буолара хомолтолоох.
Аныгы кэмҥэ саха тылыгар нуучча тылын сабыдыала олус күүстээх. Саҥарар саҥабыт аҥаарын кэриҥэр нууччалыы тылы киллэрэн, эбэтэр этии тутулун нууччалыы тартаран этэбит. Дьиҥэ, сахалыы саҥарыллыахтаах да тылы нууччалыынан солбуйабыт: “чистай кожам”, “чернай точка”, “проблемнай”, “звони гын”, “значениета”, “закрытай помещениеҕа”, “остановкаҕа пересадкалаатым”, “понтуйся гыныма”, “жалоба кэллэ”, “главалаабыт”, “Чиряеваҕа бардым”, “январьга буолар”, “пятого июня тиийиэм”, “сочинение суруйдум”, о.д.а. Оттон сыыс тыллары туттууну этэ да барбаккын: “короче”, “жоско”, “сразу”, “ваще”, “ол же”, “аж”, “ну вот”, “или”, “штоли”, “просто” — хас этии аайы баар буолар.
Оннук үөрэнэн хаалбыппыт уонна тылбытын буортулуубут, өлөрөбүт диэн санаабаппыт. Сахалыы ыраастык саҥарар киһи билигин тарбахха баттанар ахсааннааҕа буолуо. Норуот тылын аҥаарыгар атын тыл булкуспут буоллаҕына, төһө өр барыай? Нуучча-саха тылын «гибридэ» буолан тахсыа дуо? Тыл эмиэ ыалдьар эбээт! Сахалыы аахпат оҕолорбут улаатан баран, бэйэлэрин оҕолорун кытта ханнык тылынан кэпсэтиэхтэрэй? Саха тылын баай нэһилиэстибэтиттэн төһө тылы тиэрдиэхтэрэй?
“Бассаапка” бас-баттах барыы
Туох да хонтуруол суоҕунан, “бассаапка” суруйсуу көҥүл, өйдөһөр эрэ буол, хайдах баҕарар суруйсуохха сөп. Сүрүннээн, маннык алҕастар көстөллөр:
1. Кылгатан суруйуу: сарсн, хаьс, ин (игн), инк, бээм, бэтэ, ото, нрык, болн, бьлх, бугн, ди, ду, баи, бол, бо, олороон, да, бта, тох, чкрк (чкром), хаидьан, бта. Бу бириэмэлэрин кэмчилээн, уһуну суруйуохтарын сүрэҕэлдьээн, ыксаан итинник халыыбы талаллар. Бу боппуруоһу быһаарарга таба суруйууну бэрэбиэркэлиир бырагыраама оҥоһуллара буоллар, сыыһа суруллубуту бэйэтэ көннөрөн иһиэ этэ.
2. Тыл халыыбын уларытыы: одя (оджэ), барашшан (барахсанчик), айучэ, батта (бытта), чкрк, ябы ди, кэлээч, гынаач, хомуставшись. Манна иэйии дэгэтин көрдөрөөрү, уратытык көстөөрү тылы уларыталлар.
3. Нуучча тылын кыбытыы: үөһэ суруллубут тыллары көр. Дьон үксүгэр сахалыытын билэр эрээри, нууччалыыга үөрэнэн хаалбытынан, эбэтэр, уратытык көстөөрү, нуучча тылын билэрин көрдөрөөрү итинник саҥарар, суруйар. Итинник саҥа нуорма курдук буолбута хомолтолоох.
4. Сахалыы бичиги (шриби) туттубаттар: э5эрдэ, комо, соруннуц, хааллыц, уерэн, сана, бут, наьаа, кердеебет, ущей, ейуеҕум, уоруубун уллэстэбин, ден, сурэгим, кенэ, кунус. Сорохтор сахалыы шриби хантан ылалларын билбэттэр, төлөпүөннэрэ эргэ буолан, кыһалҕалары көрсөллөр. Ол эрээри, үгүс дьон бэйэлэрэ соччо наадыйбат буолан, туруортарбаттар.
Тыл эйгэтин кэҥэтии
«Саха тылыгар ким да наадыйбат”, “тылбыт букатын эстэн эрэр” диэн этиилэр, бука, баһыылаах соҕустара буолуо. “Кэнсиэпсийэ оҕолоро” диэн ааттанар көлүөнэ улаатан, ситэн, үлэлиир-хамсыыр, көҕүлүүр кэмэ кэллэ. Оҕолорун төрөөбүт тылларынан иитэр, бэйэлэрэ сахалыы тылынан ыраастык саҥарарга, суруйарга кыһаллар эдэр дьон бааллара үөрдэр. Сахалыы суруйар блогердар (Сандаара Кулаковская, Татыйык, Сардаана Сыромтникова, урбаанньыт Ирина Матвеева, о.д.а.), ютуб-ханаалга биэриилэр (“Ньургун уонна Айыына”, “Саха этигэн тыла”, “Чохоон”, “Эбээ Маайа”, “Сырдат”, о.д.а.) бааллар.
“Саха этигэн тыла” диэн сахалыы таба суруйарга, саҥарарга үөрэтэр ютуб-ханаалы тыл билимин хандьыдаата Ангелина Кузьмина ыытар. Ону тэҥэ, кини «Киэҥ эйгэҕэ сахалыы холкутук таба суруйуу, саҥарыы сатабыла» кууруһу тэрийэр. Онно сөпкө саҥарарга үөрэтэр, ханнык алҕастар баалларын ыйар.
Холобур, “сиэттэр”, “хаһаайыттар”, “буойуттар” диэн суруйар сыыһа. “Таба суруйуу тылдьытын” 23-с быраабылатынан, “сиэннэр”, “хаһаайыннар”, “буойуннар” диэн буолуохтаах. “Эҥэр”, “аҥар” диэн суруйдахха, 15-с быраабыла кэһиллэр, “эҥээр”, “аҥаар” диэн буолуохтаах. “Эбээбэр”, “эһээлээххэ”, “эһээбин” диэн суруйар сыыһа — “эбэбэр”, “эһэм” диэн буолуохтаах. “Аҕаабар”, “ийээбэр” диэн суруллубат буолбат дуо?
Хас биирдии киһи ыраастык саҥарарга кыһалыннаҕына, оҕолорун сахалыы иитэр, кинигэни аахтарар буоллаҕына, тылы тыыннаах хаалларар туһугар эппиэтинэһи ылынар. Оччотугар, үйэлэри уҥуордаан кэлбит тылбыт, норуот кутун илдьэ сылдьар, өбүгэлэрбит сыаната биллибэт баайдара биһиги үйэбитинэн, оҕолорбут көлүөнэлэринэн кэлэн быстар, сүтэр-симэлийэр дьылҕаланыа суох этэ…
Бу — интэриэһинэй
«Хамсык” — өлүү-сүтүү, эстии дуо?
Тыыннаах тыл уларыйар, эбиллэр кэриҥнээх. Сороҕор ханнык эрэ тыл саҥаттан айылларын, эбэтэр, суолтата уларыйарын кэтээн көрөбүт.
Соторутааҕыта “бассаапка” маннык ис хоһоонноох иһитиннэрии кэлбитэ: “Хамсык диэн тылы харантыын диэн тылга сыһыары тутар буолбуттара букатын сыыһа! Хамсык диэн тыл тылбааһа – МОР, ол аата өлүү-сүтүү, эстии (бары тылдьыттарга баар). Дэлэҕэ да, тыһыынчанан киһини имири сотон ааһар уоспаны “хара хамсык” диэхтэрэ дуо? Хайа “өйдөөх” харантыыҥҥа сыһыарбыта буолла? Тыл олус күүстээх, оттон саха тыла өссө күүстээх, иччилээх. Онон өлүүнү-сүтүүнү ыҥыран бүтүөҕүҥ, коронавирус, харантыын оннугар “хамсык” диэн тылы аны туттумаҥ!”.
Чахчы, тылдьыттарга “хамсык” диэн тыл суолтата “өлүү-сүтүү”, “сүөһү дьаҥа” диэн эбит. “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытыгар”: “хамсык” — сүөһүгэ элбэх өлүүнү-сүтүүнү таһаарар дьаҥ (мор, падеж скота, эпизоотия). Иккис суолтата – киһини сэнээн, үөхсэн этэргэ туттуллар тыл (“Хайа дойду хамсыгаҕын?”). “Хамсыктаа” — хамсыкка түбэс, өл-сүт (умирай, дохни). “Хамсык хараҕын харахтан” — “Будь готовым к уничтожению, истреблению”.
Бүрээттии “хамшаг” (эпидемия, заразная болезнь), тувалыы “камдьык” (чума, зараза), хакастарга “хамдьык” диэн эбит.
Бу тыл суолтатын сиһилии билээри, учуонайдартан, суруйааччыттан ыйыталастыбыт. Кинилэр этиилэрин ааҕан баран, ааҕааччылар, санааҕытын үллэстэргитигэр көрдөһөбүт.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: ykt.ru
Эспиэр санаата
Надежда Матвеевна Васильева, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларын институтун научнай үлэһитэ, тыл билимин хандьыдаата:
— “Хамсык” диэн эргэрбит тыл. “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар” быһаарылларынан, бастакы суолтата сүөһүгэ элбэх өлүүнү-сүтүүнү таһаарар дьаҥ диэн. Иккис суолтата — киһини сэнээн этэргэ туттуллар үөхсүү тыл. Э.К. Пекарскай тылдьытыгар “падеж скота, мор, эпидемия” диэн суолталаах. Урут ыарыыны бэйэтин аатынан ааттаабаттар, ханарытан этэллэр эбит. Былырыыҥҥыттан “хамсык” диэн тылы “Кыым” хаһыат бастакынан туттан саҕалаабыта. Бу сүөһүгэ сыһыаннаах эргэрбит тыл аныгы кэмҥэ “эпидемия” диэн суолтаҕа сыһыаран туттуллуон сөп дии саныыбын. Бу тылы дьон ылынна, хаһыакка суруллар, кэпсэтэргэ туттуллар, онон “хамсык” диэн тыл саҥа суолталанан эрэрэ көстөр.
Надежда Николаевна Васильева, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар проблемаларын институтун үрдүкү научнай үлэһитэ, тыл билимин хандьыдаата:
— Эргэрбит тылы көннөрөн туттуу баар буолар. Сөпкө түбэһиннэрэн тутуннахха, туһаныахха сөп. Урут “ковид” диэн тыл суох буоллаҕа, өтөрүнэн “эпидемия”, “пандемия” да буолбута суоҕа. Онон “эпидемия, пандемия” диэн тыл суолтатыгар туттубуттарын мин туох да диэн утарбаппын, атыҥыраабаппын.
Афанасий Гуринов-Арчылан, суруйааччы:
— “Мор” диэн тыл синонима — “эпидемия”, “пандемия”, “падеж”, “моровая язва”. Онон “хамсык” “эпидемия” диэн суолтаҕа туттуллар. Быһата, син биир ынах, анах, корова эҥин диэбит курдук. Өйдөбүлэ, суолтата биир.
Итиннэ сороҕо халлаан туругун, айылҕа көстүүтүн этии диир оруннаах буолуоҕа. Холобур, мин туттуум оннук. Хапсык (эбэтэр хапсыыр) диэн саас халлаан, хаарын уулларан баран, эмискэ хос хаардаан-тыалыран турарын, күүскэ уонна уһуннук тымныйарын, тоҥорорун этэллэр.
Оттон хамсык – ыарыы, дьаҥ. Ону хапсык диэн көрүҥүнэн туттуу эмиэ баар.
Бу тыллар үөскээбит төрүттэрэ биир ситимнээҕин эбэтэр тус-туспаларын чопчу быһаарар уустук.
Хапсык саас хамсык ордук күүскэ көбөр, киһини-сүөһүнү сууһарар.
Ырыҥалаан көрдөххө, «хам ылар» эбэтэр «хапсытар» диэн өйдөбүллэргэ баар хам уонна хап диэн төрүт олохтору кытта ситимнээх буолуохтарын сөпкө дылы.