Быйыл саха литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ, литератураҕа кэмиэдьийэ жаанырын олохтообут талааннаах суруйааччы, драматург Николай Денисович НЕУСТРОЕВ төрөөбүтэ 125 сыла бэлиэтэниэҕэ. Оттон “Саха тыйаатырыгар кэмиэдьийэ” диэтэхпитинэ, холобур, миэхэ харахпар урут, аан бастакынан “Наара суох” кэмиэдьийэҕэ саха норуодунай артыыһа Гаврил Колесов көстөн кэлэрэ. Билигин, арааһа, бу оруолга үксүн артыыс Иннокентий Луковцевы көрөбүт… Күн-дьыл ааһар. Аҕа көлүөнэ артыыстары эдэрдэр солбуйаллар. Олох сокуона оннук. СӨ үтүөлээх артыыһа, РФ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Иннокентий ЛУКОВЦЕВТЫЫН, бу covid-19 пандемиятынан, дьиэҕэ олорор кэмҥэ (аныгы үйэҕэ сибээс арааһа), кэпсэтэ сырыттым.
Уларытыллыбыт даата
— Иннокентий Егорович, дорообо! Айар киһи, дьиэҕэ даҕаны таах олорботох буолуохтааххын… Тугу гына сылдьаҕыный?
— Үлэ, ордук чааһынай дьиэлээх киһиэхэ куруутун элбэх. Бу билигин гаражпар тиэхиньикэбин хасыһа сылдьабын.
—Булка дураһыйаҕыт дуу, хайдах…
— … (кыратык күлэн ылла быһыылаах) Уопсайынан, куһаҕан даҕаны үчүгэйдээх диэбиккэ дылы – самоизоляция кэмигэр уһанар дьарыкпын сөргүттүм…
Итинник саҕаламмыт сэһэргэһиибит сыыйа, биллэн турар, тыйаатырга көһөр.
—Биһиги тыйаатырбытыгар Николай Неустроев үс испэктээгэ турбута биллэр. 1925 сыллаахха алтынньы 17 күнүгэр Саха драматическай тыйаатыра бэйэтин айар үлэтин “Куһаҕан тыын” кэмиэдьийэни туруорууттан саҕалаабыта диэн этэ, ол, кэлин уларыйан, 1906 сылга кубулуйан, сааспыт билигин ыраатта. Быйыл 115-с театральнай сезоммутун са5алыахпыт. “Куһаҕан тыын” кэлин эмиэ сөргүтүллэн, тура сылдьыбыта. Оччолорго мин устудьуон киһи, хомойуох иһин, испэктээккэ кыттыбатаҕым… Онно сүрүн оруолу Михаил Скрябин оонньуурун хаста даҕаны көрбүтүм. Онтон “Кукаакы кулуба” тыйаатырбытыгар тура сылдьыбыта. Ол эрээри, тоҕо эрэ сотору тохтотуллубута. Ону эмиэ көрбүтүм. Ити кэнниттэн, кэнники кэмҥэ, Николай Неустроев “Тиэтэйбит” кэмиэдьийэтин, гастрольнай бөлөххө диэн, артыыстар бэйэлэрэ туруораннар, улуустарынан гостуруолга ситиһиилээхтик сылдьыбыттара, — диир Иннокентий.
Неустроев аата уонна “Саха сирэ” хаһыат
—Дьокуускайга Аппа уҥуор Николай Неустроев аатынан уулусса баар. Хомойуох иһин, эдэр көлүөнэ дьонтон бу ким буоларын билбэт элбэх, ол иһин, “Саха сирэ” хаһыат– эһиги эрэдээксийэҕит өйөбүлүнэн, бу Неустроев-Тимирязев уулуссалара быһа охсуһууларыгар, Николай Неустроев диэн кимин быһаарар суруктаах информационнай истиэндэ туруоруллубута. Бу олус сөптөөх көҕүлээһин буолар. Николай Денисович Неустроев уонна кини балтыта, сахалартан бастакы оҕо суруйааччыта Анна Денисовна Неустроева Таатта улууһун Уус-Тааттатыттан төрүттээх дьон. Аймахтара, биир дойдулаахтара таатталар, биир идэлээхтэрэ сүбэлэһэн баран туруорсаннар, хадатаайыстыба түһэрэн, Николай Денисович уонна Анна Денисовна Неустроевтарга иккиэннэригэр боруонсаттан пааматынньык туруоруохтаахтара. Ол эрээри, бу билигин коронавирус эпидемията туран, үлэни атахтаата дии саныыбын. Үп-харчы даҕаны билигин, аны, атын кыһалҕаҕа барыах курдук балаһыанньата үөскээтэ быһыылаах…
—Тыйаатыр быйыл тугу бэлэмниирий?
—Драматург Николай Неустроев төрөөбүтэ 125 сыла ахсынньы 15 күнүгэр буолар. Саха тыйаатыра бу үбүлүөйдээх даатаҕа суруйааччы “Тимир дьон оҕолоро” айымньытын көрөр санаалааҕа биллэр. Күһүн өссө чопчуланыаҕа дии саныыбын. Николай Денисович бэрт эдэр сааһыгар, 33-гэр эрэ, бу Орто дойдуттан барбыта. Хаарыаннаах талааннаах, чулуу киһибит төһөлөөҕү өссө да айыа хаалбыта буолуой…
— «Тиэтэйбит» киинэҕэ, эн санааҕар, туга ордук табылынна, туга — соччо суох?
— Киинэҕэ киирдэххэ… “Тиэтэйбити” биһиги хара маҥнайгыттан, тылын-өһүн уларыппакка, хайдах баарынан устуохпут диэн, суруйааччы биир дойдулааҕа, Таатта уола Роман Дорофеев, Илья Портнягин уонна мин буоламмыт, сүбэлэспиппит. Бу Николай Денисович үбүлүөйдээх сылыгар, кини аатын үйэтитиигэ кыттыһан, устубут киинэбит буолар. Режиссер Роман Дорофеев. Киинэ сценарийын Павел Ченянов суруйбута. Көстүүм, таҥас-сап, реквизит, биллэн турар, барыта Саха тыйаатырыттан. Итиэннэ, Таатта улууһун быһаччы көмөтүнэн киинэбитин Чөркөөҕүнэн, Ытык Күөл Хадаайытынан сылдьан, ый курдук үлэлээн, устубуппут. Араас тыйаатырдартан идэтийбит артыыстар оонньууллар.
Киинэҕэ көрөөччү сыанабыл биэрэр. Сорох дьон, арыычча арыгытын сцената элбэх соҕус дуу, дэһэр. Дьиҥэр, айымньытыгар биир күн устата буолар сабыытыйа ойууланар, оттон биһиги икки күн устата барар курдук устубуппут. Сюжетыттан тугу даҕаны уларыппатахпыт. Урут даҕаны, арыгы кыһалҕата кытаанахтык турар эбит буоллаҕа…
Бу киинэҕэ бырааттарым миэхэ Омуннаах Уйбаан оруолун анааннар, туох баар сатабылбын, уопуппун киллэрэн оонньоотум. Хайдах тахсыбытын көрөөччү бэйэтэ быһаарыа турдаҕа.
—Бастакы көлүөнэ артыыстар олох-дьаһах өттүнэн хааччыллыылара, биллэн турар, мөлтөх этэ. Оттон аныгы артыыстар хайдах олороллор?
— Үйэ уларыйан, олох таһыма тупсар. Эдэр өттүбүт ипотеканан дьиэ ылан, ону төлөһөн, олороллор. Аҕам саастаахтар кыбартыыралаахтар. Итиэннэ чааһынай дьиэ туттан олорор артыыстар бааллар. Бэйэ уһаайбалааҕа үчүгэй. Мин дьиэбин бэйэм туттубутум. Дьикти баҕайы, гостуруолга сырыттахха, ардыгар тыа дьоно биһигини артыыстары, отой тугу да сатаабат, ырыа-тойук аргыстаах дьон курдук көрөллөр… Оттон биһиги эмиэ бары дьиэ кэргэн, ыал аҕалара буоллахпыт. Бары тыа сириттэн төрүттээхпит. Хара үлэни да кыайабыт, дьиэ ис-тас үлэтин көрөн турбаппыт.
Ити өттүнэн мин төрөппүттэрбэр, үлэни таптыыр, сыаналыыр гына иитэн таһаарбыттарыгар олус махтанабын. Дойдум Таатта Баайаҕата. Аҕам өр сыл сопхуоска управляющайынан, кэлин нэһилиэк баһылыгынан үлэлээбитэ. Ийэҕитигэр көмөлөһүҥ диирэ. Барытын бэйэтин холобурунан үөрэтэрэ. Ирдэбиллээҕэ. Онон, бииргэ төрөөбүт түөрт уол, кыра эрдэхпититтэн мас-муус, хаар, дьиэ үлэтин барытын сатыырбыт. Булка-балыкка, тиэхиньикэҕэ да сыһыаннаахпыт.
—«Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт» киинэҕэ аҕа оруолун толороҕун, дьиҥнээх олоххо хайдах аҕаҕыный?
—Бу оруолу биэрбиттэригэр бастаан соһуйуохча курдук буолан иһэн, бэйэм даҕаны сүүрбэлээх оҕолоох аҕа буолар сааһым кэлбитин өйдөөбүтүм. Аҕа быһыытынан, уолаттарбын бэйэбин кытта үгүстүк илдьэ сылдьарга кыһаллабын. Уол оҕо барыны бары сатыахтаах диэн бириинсиптээхпин. Уолу уоллуу иитэргэ дьулуһабын.
—Саха тыйаатырын инникитин хайдах көрөҕүнүй?
—Мин Саха тыйаатырыгар 1996 сылтан үлэлиибин. Тыйаатыр инникитэ диэн, бу айар куттаах артыыстар эрэ буолбатах. Тыйаатыр ис сүнньэ диэн баар. Ол үлэлии-хамсыы турар. Сайдыы баар буолуохтаах – атын көрүүлэр, атын хайысхалар. Урукку сылларга бу кэмнэргэ гастролтан кэлбит буоларбыт. Ону, коронавирус боппуруоһа тыҥаан, барбатахпыт. Бу ыарахан кэмнэргэ, covid-19 пандемията бүрүүкээһинигэр, тыйаатырбыт арыыйда бэлэмэ суоҕун көрдөрдө дии саныыбын. Онон, вирус аастаҕына, улахан толкуйдар олоххо киирэллэрэ наада. Уопсайынан, глобальнай уларыйыы киирэрэ буолуо. Тыйаатырга туспа сөргүтүү баар буолуоҕа дии саныыбын. Тыйаатыр сайдыытыгар мин, хас да хайысханан, бэйэм туспа, ураты көрүүлэрдээхпин…
Тыйаатыр дьону бэйэтигэр тугунан тардарый?
— Манна хоруйа судургу: дьон бэйэтин дууһатын кылын таарыйтараары бу айымньылары көрө кэлэр. Толкуйдуур, анаарар, ырытар, сыаналыыр. Бүгүн, информатизация, интэриниэт сайдыбыт үйэтигэр, бу хайысхаҕа тыйаатыры эмиэ туспа, ураты хараҕынан, саҥалыы көрөр наада. Тыйаатыр биһиги иннибитинэ да баара, билигин да баар, биһиги кэннибититтэн даҕаны син-биир баар буолуоҕа. Урааҥхай саха, сахалыы тыллаах баарын тухары – тыйаатыр баар! Тылбытын харыстыаҕыҥ, тылбытыгар күүскэ үлэлиэҕиҥ. Билигин ыччат тыйаатырга сылдьар буолбута кэрэхсэбиллээх. Норуот баайа – тылыгар. Глобализация үйэтигэр тыла суох омук сүтэр кутталлаах. Мин билигин ютуб “иитэр” оҕолорун сонньуйа, дьиксинэ көрөбүн. Ол иһин, биһиги оҕолорбутугар анаан элбэх айымньыны туруоруохтаахпыт, тыйаатырга сырытыннарыахтаахпыт. Тыйаатыр киһиэхэ кыах, күүс биэрэр!
Иннокентий Луковцев тыйаатырга сүрүн оруоллара
Наара Суох — «Наара Суох» И.Гоголев, Микиитэ — «Сааскы кэм» А.Аччыгыйа, Мылгун — «Хаарыан хампа күөх кытылым…» Ч. Айтматов, Мэлчэс — «Лоокуут уонна Ньургуһун» Т. Сметанин, Джованни — «Биирдэ куоракка…» («Ромео уонна Джульетта»), Тиит – «Тиит», Шут, Освальд — «Илиир Хоруол» В. Шекспир, Ургунньук Боотур — «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхо, Тиитэп — «Олох оонньуура» А. Софронов, Кыһалҕа — «Хара кыталык» И. Гоголев, Ляпкин-Тяпкин – «Ревизор» Н. Гоголь, Митя – «Тайбаан арыы» С. Ермолаев, Лөгөй – «Дыгын Дархан», уо.д.а.
Татьяна МАРКОВА.