Ааспыт 2016 сыл Россияҕа киинэ сылынан биллэриллибитэ. Манан сибээстээн, национальнай киинэ сайдыытыгар улахан болҕомто уурулунна уонна кэскиллээх былааннар торумнаннылар.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru
“Тыгын Дархан” историческай киинэ уһулларын туһунан өссө эрдэ биллэрбиттэрэ. Ол эрээри, араас биричиинэнэн кыаллыбакка, боруобалыыр устууну ахсынньы 27 күнүттэн эрэ саҕалаабыттар. Режиссер Никита Аржаков: “Тыгын Дархан” киинэ туһунан толкуйдаабытым уонча сыл буолла. Бииргэ үлэлиир дьонум, өссө ол быдан иннинэ быктаран аһарбыттааххын дииллэр. Киинэ Василий Яковлев-Далан “Тыгын Дархан” романыгар олоҕуран оҥоһуллар. Кинигэҕэ суруллубут оччотооҕу дьон өйүн-санаатын толору тиэрдэр сыал-сорук туруорабын. Биһиги бөлөхпүт киинэни ыам ыйыттан номнуо устар былааннаах этэ. Сааскы муус эстиитин эҥин. Уопсайынан дьыл кэмнэрин хайаан да көрдөрүөххэ наада. Ону аппаратурабыт ситэ кэлбэккэ, хаарыаннаах биир сылбыт халтай барда. Күн бүгүн киинэ чиэппэрэ номнуо бэлэмнэммит буолуохтаах этэ. Көрөөччү дьүүлүгэр 2019 сыл саҥатыгар тахсыахтааҕа. Билигин төһө уһуурун чопчу этэр кыаҕым суох”, – диэн санаатын үллэһиннэ.
“Тыгын Дархан” киинэ уһуллуутугар анаан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 70-ча мөл солк көрүллүбүт. Киинэни Амма, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, Уус Алдан, Ньурба, Кэбээйи, Өймөкөөн, Үөһээ Дьааҥы улуустарыгар устуохтара. Киинэҕэ эппиэттээх бөлөххө уопсайа 70-ча киһи үлэлиир. Сүнньүнэн эдэрдэр. Манна оонньуур дьон бары кэриэтэ киинэ эйгэтигэр сыһыаннаахтар. Саха тыйаатырын артыыстара эрэ буолбакка, Култуура колледжын устудьуоннара, көннөрү дьон эмиэ хабыллыахтара. Эһиил сайын Ньурба ыһыаҕар 3000 киһини хабан, саха күөххэ үктэнэр саамай улахан бырааһынньыгын – Ыһыах түһүмэҕин устар былааннаахтар.
Историческай киинэни устар сыанан аҕаабат дьыала. Аҥардас Тыгын Дархан үйэтинээҕи таҥаһы-сабы көрдөрүү биир туспа түһүмэх. Онон история наукатын доктордара, профессор Р.И.Бравина, А.А.Борисов, кыраайы үөрэтээччи Н.Н.Аржаков археологическай хаһыыларыгар олоҕураллар. Ол курдук, артыыстар таҥастарын-саптарын, оһуордарын, симэхтэрин, сэптэрин-сэбиргэллэрин учуонайдар чинчийиилэригэр олоҕуран бэлэмнэттэрэллэр. Күн бүгүн киинэҕэ туһаныллыахтаах уопсай декорация уонна мал-сал 30 бырыһыана бэлэм. Оонньуохтаах дьон кэтэр таҥастарын тигиигэ тиэндэр биллэриллибитэ. Олохтоох таҥас тигэр “Кэрэ” мастарыскыай кыайыылаах тахсан, ааспыт сылтан эр киһи, дьахтар, оҕо сахалыы таҥастарын тигэн саҕалаабыта.
Режиссертан Тыгын Дархан оруолун ким толоруой диэн ыйыппыппар: «Мин киинэни киһи курдук саныыбын. Өбүгэлэрбит төрүү илик оҕоҕо аат иҥэрбэттэр, олоҕун төлкөлөөбөттөр. Эмиэ ол кэриэтэ оҥоһуллан бүтэ илик киинэ туһунан эрдэттэн кэпсиэхпин, кистэлэҥин арыйыахпын баҕарбаппын», — диэн эттэ. Ол эрээри, сүрүн оруолу 40-тан тахсыбыт саастаах, киинэҕэ сыһыаннаах киһи оонньуоҕун иһитиннэрдэ. Итиэннэ Тыгын Дархан, режиссер хараҕынан, саастаах буолбакка, саамай күөгэйэр күнүгэр сылдьар, толору эттээх-сииннээх киһи буоларын иһитиннэрдэ.
Устар бөлөх улуустары кытта үлэлэспитэ номнуо сылтан орпут. “Тыгын Дархан” киинэни бэлэмнээһин, бу аҥардас биир салаа эрэ үлэтэ-хамнаһа буолбатах, барыбыт баайбыт, историческай дьоруойбут. Никита Аржаков маны таба өйдөөн, ордук Амма, Ньурба, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы улуустара күүскэ көмөлөһөллөр диэн бэлиэтиир.
«Тыгын Дархан» — Улуу Туймаада хочотун баһылыга Тыгын Дархан саҕанааҕы саха олоҕун-дьаһаҕын туһунан Василий Яковлев — Далан историческай романа.
Бикипиэдьийэттэн:
Линденау суруйарынан, Тыгын үс олохтоох эбит. Маҥнайгыта Алаҕана уонна Куллаты үрэхтэрин икки ардыгар баар эбит. Иккиһэ Табаҕа күөлүн аттыгар, үсүһэ Сайсары күөлүн таһыгар, билиҥҥи Дьокуускай куорат турар сиригэр баара. Былааһа муҥутуур кэмигэр, Сайсарыга, Ытык күөл, Yрүҥ күөл, Кытаанах кырдал диэн сирдэргэ уһаайбалааҕа. Кини сылгы уонна ынах сүөһүтэ, дьоно уонна харалара, үлэһит, чаҕар дьоно соҕуруу билиҥҥи Малдьаҕар нэһилиэгэр диэри, хоту Нам улууһун кыраныыссатыгар диэри олороллоро. Линденау бигэргэтэринэн, тойон-ууһун баһылыгынан, Мунньан өлбүтүн кэннэ, кини кыра уола Тыгын анаммыт. Убайдара аҕабыт биһигини анаабата диэн олус абарбыттар, Тыгыҥҥа өстөммүттэр. Мунньан уолаттарын иирсээнэ Орто дойдуну барытын аймаабыт, саха уустара барыта, Линденау этэринэн, бу охсуһууга кыттыспыттар.
Тыгын намнары (Чорбоҕор Баатыр), боотур уустары (Батас Мөндүкээн), хоролору (Анньыһар Боотур уонна Тарбыах Баай), сэттэ ини-бии бөрө бөтүҥнэри, бороҕоннору (Бэрт Хара) кытта сэриилэспит. Аймахтара малдьаҕардар, дьөппөннөр, наахаралар Тыгын Тойоҥҥо наар буойун, боотур ыытан атын улуустары кытта сэриилэһэргэ наар көмөлөһөллөр эбит. Ол эрээри бу уустар Тыгын кинилэртэн сир, дьон көрдөөтөҕүнэ наар аккаастаан ыыталлар эбит. Ону сэриилии сатаан баран, Тыгын кыайбатаҕа үһү. Ходоролортон хара көрдөөбүтүн биэрбэтэхтэрин иһин, 33 ураһа киһини утуйа сыттахтарына киирэн имири эһэн кэбиспиттэр. Ол эрээри Линденау бигэргэтэринэн, тохтоло суох буолар хаан тохтуулаах киирсиилэр, атын уустар бары сыыйа мөлтөөн, Тыгын былааһын билинэллэригэр эрэ тиэрдибит.
Эллэй диэн ааттан сиэттэрэн, А.П.Окладников сахаларга өссө соҕуруу олордохторуна, биис уустарын холбоһуга – эль баар этэ диэн дакаастыыр. Онон бу тэриллиини сахалар соҕурууттан илдьэ кэлбит буолуохтарын эрэ сөп. Линденау суруйарынан, сахаларга Эллэй удьуордара «тойон ууһа» диэн аатыраллар эбит.
Страленберг сахалары соҕурууттан Дэҥси Тархан Тегин баһылаан аҕалбыта диэнигэр олоҕуран, Окладников тыгыннар сахаҕа уруккуттан бааллара диэн дакаастыыр уонна историяҕа биллэр Тыгын бу титулы ылбыт биир эрэ киһинэн буолар диэн этэр. Эмиэ Страленберг этиитигэр тирэҕирэн, улуу академик Тыгын диэн тыл былыргы түүрдэр «тегин» диэн терминнарын кытта бииригэр туох да саарбах суох диэн этэр.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ”, edersaas.ru
Худуоһунньук Дмитрий Мухин уруһуйа.