Ол күһүн, армияҕа барыам иннинэ, Туруук хайа анныгар, учур бөһүөлэгиттэн, өрүс үөһээ өттүгэр, биэс көстөөх сиргэ олорбутум. Мин өрүс аннын ыраастыыр, бэйэтэ сыҕарыйар, тааһы көтөҕөөччүгэ, мотуору көрөөччүнэн сылдьыбытым (СДК – 4-ҕа, самоходнай, дноочистительнай краҥҥа моториһынан). Өрүс ортотугар турарбыт.
Ыраах, хоту уонна соҕуруу хаардаах хайалар төбөлөрө кылбаҥнаһаллара. Аллан өрүс, биир биэрэгэ Туруук хайа буоллаҕына, утары биэрэгэ киһи хараҕа ыларынан, хара тыа этэ. Алдан өрүс сахалыы Аллан диэн ааты уута түргэнник аллан тахсарын иһин, бука, ыллаҕа. Учур уонна Төмтөөн өрүстэр ууларын тэҥҥэ Аллаҥҥа куттахтарына, Аллан таһыма аҕыйах чаас иһигэр алта миэтэрэ үрдээн, биэрэккэ кыстаммыт Райпотребсоюз таһаҕаһын элбэхтик уу илдьэ баран турар.
Көтөр-сүүрэр кыһыҥҥыга бэлэмнэнэр кэмэ этэ. Сир-дойду алтан өҥнөнөн эрэрэ. Хатыҥнар хагдарыйан, бэстэр көҕөрөн тураллара. Күһүн саҕаланыыта Саха сиригэр биир үтүө кэм. Халлаан көҕөрөр, уу ырааһырар, тыа алтан өҥнөнөр, көтөр-сүүрэр элбиир, үөн-көйүүр суох буолар, айылҕа чэбдигирэр. Уһун кыһыны көрсөргө бэлэмнэнэр.
Кырааммыт хамандыырынан Горчаков Бииктэрдиин кустаабыппыт хас да хонно. Кырааммытыттан биэрэстэлээх сиргэ, өрүс боротуохатыгар саҥа үөскээн эрэр арыыны булан олорорбут. Күн киириитэ үрдүбүтүнэн кураанах кус бөҕө көтөрө. Соҕуруу көтөөрү үөрдэһэллэрэ. Биһиги күн аайы үстүү-түөртүү, биирдэ сииргэ сөп буолар, куһу өлөрөн баран, дьиэбитигэр барарбыт. Сайыны быһа үлэлии олорор кырааммытын дьиэбит диэн ааттыырбыт.
Биир киэһэ, кус ыта олорон көрдөхпүтүнэ, ыраах боротуохаҕа туох эрэ сылдьар эбит. Тайах буолуо диэбиппит, кумаар күлүмэн кэмэ ааспыта, онон чугаһаан тиийэн көрөргө быһаарынныбыт. Ырааҕынан эргийэн, кыылбыт сылдьар туһаайыытынан, боротуохаҕа киирдибит. Боротуоха кытыыта бүтүннүү үөт талаҕынан саба үүммүтүгэр холлороон көрдөөн, кыылбыт баар сирин арыый халдьы киирдибит… ыраас соҕус сиринэн киирэн көрбүппүт эһэ сылдьар эбит. Тыаспытын истибитэ дуу, сыппытын ылбыта дуу, биһиги диэки эргийдэ. Үрүҥ хаалтыстааҕын көрөн кымырдаҕасчыт кыра эһэ буоларын быһаардыбыт. Ууга быһаҕаһыгар дылы сылдьара, арааһа, балыктыыр быһыылааҕа. Биһи диэки көрөн олорон баран, анараа биэрэккэ тахсан, талах быыһынан, тыас хомунна. Биһиги сүнньүөҕэ суох буолан, ыппакка таах көрөн хааллыбыт. Ол киэһэ кус ыппат буоллубут, дьиэбитигэр төнүннүбүт. Кэлэн, кэпсээн дьоммутун түрүлүөн бөҕөҕө түһэрдибит. Аттыбытыгар «Куйга» диэн теплоход, артиллерийскай буорах тиэйэн иһэн тааска аннын тоҕо анньан турара. Буораҕы саллааттар харабыллыыллара. Тыатааҕыны бултуурга быһаарынныбыт. Хамандыырым саллааттартан бойобуой харабыын уларсар буолла, миэхэ эдэриҥ бэрт диэн харабыын биэрбэтилэр, иннэ гынан уон иккилээх сааны сүнньүөҕүнэн иитэн баран барар буоллум. Ол курдук сүбэлэһэн баран, утуйа тарҕастыбыт.
Сарсыныгар халлааммыт салбаҕыран ахан турар. Ардах түһэрэ саарбаҕа суох. Ыарахан, уулаах былыттар, олох аллараанан, топпут оҕус курдук сыылаллара. Биһи идэбитинэн эрдэ соҕус туран, аһаан баран, биир тааһы көтөхтөрөн, кытыыга таһаардыбыт уонна улахан булка бэлэмнэннибит. Мин камбузка (флот куукунатыгар) баран, оттулла турар оһоххо Байанай оҕонньортон ас биэрэ-биэрэ көрдөстүм. Дьонум өйдөөбөккө күлэ сылдьыахтара диэн, ким да суоҕар кистээн аһаттым. Киэһэ, кустуу барар бириэмэбитигэр тыатааҕыны бултуу бардыбыт. Боротуохабытыгар өссө сырдыкка тиийдибит да, ардах сиикэрэлээн түһэн барда. Былыттаах, ардахтаах буолан, эрдэ хараҥарыах курдук. Тиийбиппит, эһэбит суох. Сииккэ сиэлбиппититтэн хомойон, хойуу тиит анныгар, ардахтан саһан туран табахтаатыбыт. Бүтэн, төннөөрү туран, боротуоханы өҥөйөн көрбүппүт, эһэбит ууга киирбит эбит. Биһи, үс карабиннаах, биир сүнньүөхтээх саалаах буолан, улахан куттаныы суох. Кырдьаҕаһы бултааһыҥҥа ким да сылдьыбатах, онон бары туох эрэ бэһиэлэй булт курдук саныыллар быһыылаах. Арай мин, төрүттэрим хаана тартаҕа буолуо, хайдах эрэ ытырыктатар этим. Тыатааҕыны бултааһын оҕо оонньуута буолбатаҕын эппинэн-хааммынан өйдүүрүм. Сүбэлэспиппит курдук, мин Ваня диэн саллааттыын анараа кытылынан, хамандыыр Бииктэр биир саллааттыын бэтэрээ кытылынан барар буоллубут. Ол быһаарсар бириэмэбитигэр борук-сорук буола оҕуста.
Сэрэнэн, улаханнык тыаһаабакка эмпэрэ сыыр үрдүнэн хааман истибит. Үрдүк, хагдарыйбыт от, хаамарга тыаһа ханна барыай? Үөмэ былаастаан хаама иһэр киһиэхэ, ол тыас, олох хачыр тааһынан хааман иһэр курдук иһиллэрэ. Ол истэхпитинэ, анныбытыттан үөр кус көтөн таҕыста. Мин тыҥаан ахан иһэр буолан, соһуйан, чуут ыта сыстым. Киһи аттыбар иһэр буолан, саам сомуогун туруорбакка испитим, хата, ол абыраата. Соҕотоҕун сырыттахпына саам сомуогун туруора сылдьааччыбын. Тыаҕа эҥин араас кыыл түбэһээччи.
Киһим тыаһын истэ-истэ, үллэччи кыыһыра истим. Сибигинэйэн эттэххэ киһим истибэт. Улахан соҕустук эттэххэ эһэ, чуор муҥутаан, истэрэ саарбаҕа суох. Онон испэр киһибин үөҕэ-үөҕэ, Байанайга эрэ эрэнэ истим. Кырдьаҕаспыт туһаайыытынан кэлэн истэхпитинэ, анараа биэрэктэн ытыалаан куһуйдулар. Ууттан тэйбит буулдьалар ытаан уонна биэрэккэ түһэр буулдьалар бүтэҥи тыастара иһиллэн ааста. Ол икки ардыгар, туох да тулуйуо суох хаһыыта иһилиннэ. Урут дьон киһи куйахата күүрэр диэн кэпсииллэрин соччо итэҕэйбэт этим. Кырдьаҕас хаһыытыттан куйахам түүрүллэ түстэ уонна сүнньүм диэки түстэ. Баттаҕым туран хаалла быһыылаах. Хайдах куоппатахпын билигин да сатаан өйдөөбөппүн. Оннук ынырык хаһыы этэ. Борук-сорукка көрдөхпүнэ, холлороонунан туох эрэ хара түүтэҕи бырахпыт курдук, эмискэ сыыр үрдүгэр баар буолла. Эмиэ чуут ыта сыстым. Ол гынан баран, борук-сорукка сүүрэн иһэр эһэни, икки сүнньүөҕүнэн өлөрбөккүн өйдөөн, тохтоотум. Ол быыһыгар, эһэ ыт курдук сүүрэн кэлэн түспэтин, киһиэхэ түһэр буоллаҕына. Икки атаҕар туран баран саба түһэрин өйдөөн кэллим. Ханна да саһар сир суоҕа. Тула ыарҕа талахтаах, аһаҕас сир этэ. Кырдьаҕас аһары түһэрэ буоллар, төһө эрэ үчүгэй буолар этэ дии санаатым. Оччоҕо ытыам суоҕа этэ. Ол да буоллар, уолаттар анараа биэрэктэн сыыһа-халты ытаннар, кырдьаҕас өйүттэн тахса кыыһырбыт быһыылаах. Икки атаҕар туран баран, мин диэки хаамта. Хараҕыттан уот сардыргыыр курдук. Хаһыытыырын-хаһыытаабатын өйдөөбөппүн. Сүрэҕэ манан буолуохтаах дии санаан баран, саам икки уоһун утуу-субуу тардан кэбистим да, куотар аакка түстүм. Кулгаахпар кэннибэр туох эрэ эккирэтэн иһэр тыаһа бу иһиллэрэ. Ол сүүрэн иһэн, туохтан эрэ иҥнэн умса бардым: «Дьэ, өллүм», – диэн санаа күлүм гынан ааста. Сүүрбэччэ сыл олорбут кылга олоҕум харахпар киинэ курдук элэҥнээн ааста.
Ол сытан өйбүн-төйбүн булбутум, тыыннаах эбиппин, тулам уу-чуумпу. Олоро түстүм да, саабын саҥалыы сүнньүөхтэринэн иитинним. Тулабын көрүммүтүм, хараҥаран эрэрэ, кэннибиттэн туох да суох этэ. Иһиллээбитим – уу-чуумпу. Чаһыбын көрбүтүм, булпут саҕаланыытыттан олох аҕыйах бириэмэ ааспыт. Дьиҥнээх булпут, барыта олох түргэнник, чыпчылыйыах түгэнигэр буолбут.
Барыылаах Байанай оҕонньор имнэннэҕэ буолуо, мин олох уоскуйан хааллым. Саам сомуогун туруоран баран, дьоммун хаһыытаан ыҥырдым, Ваням олох ыраах эппиэттээтэ, боротуоха уҥуоргулар эмиэ эппиэттээтилэр. Мин, киһим миигин быраҕан баран куоппутун, билигин өйдөөтүм уонна сиргэ силлээтим. Дьонум кэлэрин кэтэһэ таарыйа, туох буолбутун көрөргө быһаарынным. Санаам күүһүрэригэр, Байанай оҕонньор көмөлөһөр быһыылаах. Бултаабыт сирим диэки бардым. 20-чэ миэтэрэ бараат, бултаабыт сирбэр кэллим. Олох ырааппатахпын дии санаатым. Кыра ырааһыйа кытыытыгар, туох эрэ хара үллэйэ сытара. Кырдьаҕас өлө сытарын сүрэхпинэн таайдым.
Кыратык кэтэһиннэрэн баран Ваням кэллэ. «Тоҕо куоттуҥ?» диэн ыйыппыппар, ытан баран ботуруонум бүтэн куоппутум диэтэ. Кырдьык, биэс ботуруоннаах этэ кураанах обойманы көрдөрдө. Барыта үчүгэйдик ааһан мин соччо кыыһырбатым. Сэрэхэдьийэн, баҕар дөйөн сытара буолуо диэн, тутуһан туран саам биир уоһунан кулгаахха ыттым. Эһэм хамсаабата. Ваням дьэ чугаһаата. Ол бириэмэҕэ дьоммут кэллилэр. Хараҥаран эрэрэ да, хата ардахпыт сэллээн барда. Түөрт атаҕыттан көтөҕөн көрдүбүт да, ыарахана сүрдээх. Атахтарыттан баайан маһынан сүгэн илдьиэх буолбуппут, ким да сүгэ ылбатах. Онон сарсын харайарга быһаарынан баран дьиэлээтибит.
Кэлэн дьоммутугар эппиппитигэр үөрүү бөҕө буолла. Хамандыырбыт биир испиири ойутан таһаарда. Улахан булду бултаабыт дьон быһыытынан кыратык малааһынныыр буоллубут. Кыраан уонна «Куйга» теплоход бастаахтара, саллааттар хамандыырдара бултаабыт дьон, барыта уонча киһи буоллубут. Маҥнайгы үрүүмкэбититтэн уокка бэрсэн Байанай оҕонньорго махтанным. Ким да күлбэтэ, бары дьиктиргээн, тугу ботугураабыппын ыйыталастылар. Бары буолуохтааҕын курдук тутуннулар. Бастакы үрүүмкэни тыа мааны кыылын үчүгэйдик бултаабыппыт туһугар истибит. Ол кэннэ ким хайдах бултаабытын туһунан кэпсэтии күөдьүйдэ. Мин да Ваням хаалсыбата. Биэстэ субуруччу ыппытыгар эһэ охтубут аатырда. Мин үс ытыыны хайдах оҥорбуппун кэпсээтим. Ол гынан баран, Ваня куоппутун, бэйэм куоппуппун кэпсээбэтим. Мин иһиттэхпинэ, хас биирдиилэрэ эһэни өлөрбүт аатырдылар. Уонча киһи биир испиири өр гыныахпыт дуо? Аһаан-сиэн чалбардаан баран утуйа тарҕастыбыт. Сарсын сарсыардаттан кырдьаҕаспытын астыы барар гына сүбэлэстибит. Ким да урут эһэ булдугар сылдьыбатах, онон эһэни хайдах астыыры ким да билбэт эбит. Мин кырдьаҕаһы астаабатаҕым да, ынахтыы сүлүллүбүт эһэ тириитин эһэбэр көрөр этим. Онон ынах курдук сүлэргэ, астыырга быһаарынаат, утуйан хааллым. Ол түүн түһээн аанньа утуйбатым. Түһээтэхпинэ, улахан баҕайы эһэ чөҥөчөккө ытыы олорор. Киһилии: «Оҕобун сиэтиҥ», – диир. Кэннигэр чөҥөчөккө биир саарба сонноох, тииҥ бэргэһэлээх, быычыкаайык оҕонньор олорон эрэн үөрбүт баҕайытык миэхэ имнэнэр. Бу Байанай оҕонньор буоларын сэрэйдим. Сарсыарда турбуппут – халлааммыт бэҕэһээ ардаабытын мэлдьэһэн кэбиспит, күнэ чаҕылыйбыт, айылҕа кэрэ сонун кэппит. Биһиги сып-сап хомунан кырдьаҕаспытын астыы бардыбыт. Түүн уу суолун көрөөччү катер биһиги аттыбытыгар кэлэн тохтообут. Повардара урут эһэҕэ сылдьыспыт, астаспыт саастаах киһи эбит. Ол киһи биһиэхэ кыттыспытыгар мин үөрэн өлө сыстым. Соҕотоҕун астыырбыттан хайдах эрэ толлор этим. Билэр киһи барсыбытыгар чэпчии түстүм. Тиийэн, кулуһун отуннаран уоппун аһаттым. Тоҥустар абыычайдарын өйдөөн, үстэ суордуу хаһыытаан баран: «Эйигин суордар сиэтилэр», – диэн үҥсэргээтим. Дьэ, ол кэнниттэн сүлэн бардыбыт. Сүлэн бүтэрэн баран көрбүппүт, эһэбит тириитэ, онон-манан хайыта барбыт, буулдьа суола бөҕө. Били, саастаах киһи: «Ким сүнньүөҕүнэн ыппытай», — диэн ыйыппытыгар бары миигин ыйдылар. Ааҕан көрбүппүт аҕыс карабин буулдьатын суола, эһэни өлөрбөт гына сиирэ-халты көппүттэр. Оттон икки сүнньүөх түөһүгэр, биирэ сүрэҕин туһунан киирэн баран, иккиэн курдаттаабакка иһирдьэ хаалбыттар. Кулгаахха ытыллыбытын аахпатыбыт. Онон эһэни мин өлөрбүт буолан, үөһүн уонна тириитин ылар буоллум. Кырдьаҕаспыт төһө да кыра буоллар, эбиэккэ диэри мачайдастыбыт. Эмис баҕайы эти үс гына үллэстэн кэбистибит.
Хайдах эрэ этэ минньигэс, саахардаах курдук буолан, биһиги үксүн кэтилиэт оҥорон сиэбиппит. Тириитин нэдиэлэни быһа хамандыырым арыгы иһэрдэ-иһэрдэ көрдөспүтүн иһин, биир мөһөөххө атыылаан кэбиспитим. Үөһүн эбэм курдук эмээхсиҥҥэ биэрэн, олоҕун икки-үс сыл уһаппыт буолуохтаахпын. Ити курдук тыатааҕыны бултаабытым уонна аны бу курдук ытык кыылга хаһан да сааланыам суоҕа диэн андаҕайбытым. Ол андаҕарбын кэһэ иликпин.