Сэтинньи 22 күнүгэр Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин аактабай саалатыгар «Тыа сирин кэлим сайдыытын олуга – нэһилиэк бигэ ыала» диэн сэминээр буолан ааста.
edersaas.ru
Сыллата араас киэбинэн
Холбоһуктаах наассыйалар тэрилтэлэрэ тыа сиригэр олорор дьахталлар таһаарыылаах үлэлэрин, оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ сыраларын итиэннэ уопсастыба олоҕор-дьаһаҕар оруолларын сыаналаан, 2007 сыл ахсынньы 18 күнүгэр кинилэргэ анаммыт бырааһынньыгы аан дойду таһымынан бэлиэтиир быһаарыыны ылыммыта. Арассыыйаҕа Тыа сирин дьахталларын Аан дойдутааҕы күнэ аан бастаан 2008 с. алтынньы 15 күнүгэр бэлиэтэммитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ тыа сиригэр үлэлии-хамсыы сылдьар Далбар Хотуттары түмэн, бу күнү сыллата араас ис хоһоонноон тэрийэр. Холобур, былырыыҥҥы дьаһалга эдэр баһылыктарга уонна хаһаайыстыба тэринэн үлэлээн эрэр бааһынайдарга анаан «Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката», «Дьокуускайдааҕы килиэп кэмбинээтэ» ААУо-лар үлэлэрин-хамнастарын билиһиннэрбиттэрэ, саҥа хайысха быһыытынан биһирэбили ылбыт мүөттээх ыҥырыалары иитиигэ маастар-кылаастар тэриллибиттэрэ. Оттон быйылгы тэрээһин сэминээр киэбинэн ыытыллан, араас улуустартан ыҥырыллыбыт дьүөгэлэр нэһилиэк бастыҥ ыалын уонна ураты дьарыктаах Далбар Хотуттары кытары көрүстүлэр.
Тыа сиригэр баһылыыр күүс
Ыстатыыстыка чахчытынан, тыа сиригэр 329 тыһ киһи, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 34 %-а олорор. Ынах сүөһүнү-сылгыны, табаны, көтөрү, сибиинньэни иитиигэ, сири оҥорууга идэтийэр 887 араас киэптээх хаһаайыстыбаларга 10,5 тыһ киһи үлэлиир. Уһун тымныы кыһыннаах, кылгас сайыннаах дойдуга үлэни-хамнаһы тэрийэр ыарахана биллэр эрээри, дьахталлар онтон чаҕыйбаттар, тыа хаһаайыстыбатыгар эмиэ баһылыыр күүскэ кубулуйдулар. Ол курдук, АПК тиһигэр киирэр 148 тэрилтэни дьахталлар салайаллар, нэһилиэктэргэ тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһин 52 %-а кэрэ аҥаардар, бигэтик үлэлиир 2204 бааһынай хаһаайыстыбата баарыттан 678-ын дьахталлар баһылыыллар. 2012-2018 сс. 699 саҕалааччы фермер, 175 бааһынай хаһаайыстыбата дьиэ кэргэн пиэрмэтин сайыннарыыга грант ылбытыттан уһун суһуохтаахтар ирээттэригэр тиксибитэ, туһааннааҕынан, 128 уонна 43. Ити курдук, тыа дьахталлара хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи дэлэтиигэ сүҥкэн кылааттарын киллэрэллэр.
Сэминээри иилээн-саҕалаан ыыппыт тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччы Татьяна Осипова федеральнай бырагыраамалар уонна Ил Дархан ыйааҕын чэрчитинэн ыытыллар үлэ-хамнас туһунан кэпсээтэ. Ааспыт өттүгэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын бырагырааматын иһинэн үлэлээбит «Тыа сирин территорияларын кэлим сайдыыта» хайысха кэлэр сылтан туспа бырагыраама буоларын, үбэ-харчыта үрдэтиллэрин эттэ. Арассыыйа үрдүнэн быйыл 17 млрд солк көрүллүбүт буоллаҕына, 2020 сылга 35 миллиард солкуобай былааннаммыт. Саҥа бырагыраама аҕыс хайысхалааҕыттан биирдэстэрэ тыа сиригэр ипотека чэпчэтиилээх кирэдьиитэ буолар. Билигин ипотека кирэдьиитин ылбыт тыа киһитэ ый аайы 15-20 тыһыынча солкуобайы төлүүрэ ыарахан диэн, өрөспүүбүлүкэ субсидия быһыытынан кэлэр көмөнү дьиэ тутуутугар хаалларарга туруорсар эбит. (Ипотека чэпчэтиилээх кирэдьиитин туһунан «Саха сирэ» хаһыат ааспыт нэдиэлэтээҕи нүөмэригэр суруналыыс Ангелина Васильева суруйан турар).
– Инньэ гынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 26 судаарыстыбаннай федеральнай бырагыраама үлэлиир, – диэтэ Татьяна Матвеевна. – Дьэ олорго тирэҕирэн, төрүт дьарыктарбытын сайыннаран, нэһилиэктэрбитин туруктаах оҥорон, бу сарбыйыы кэмигэр дьоммут-сэргэбит дьарыктаах-дохуоттаах буолалларын хааччыйыахтаахпыт.
Ыччаты сүөһү үлэтигэр тардарга бырагыраама наада
Сэминээр биир кэрэхсэбиллээх дьаһалынан «Тыа хаһаайыстыбатын бастыҥ салайааччы дьахталлара» сиэрийэнэн тахсыбыт кинигэ биһирэмэ буолла. Министиэристибэ бу сиэрийэни салайааччы дьахталлар үлэлэрин сырдатар, кинилэр уопуттарын тарҕатар сыалтан былырыын олохтообута. Быйылгы кинигэҕэ Розалия Иванова (Сунтаар), Екатерина Портнягина (Дьааҥы), Тамара Осипова (Хаҥалас), Александра Цыпандина (Амма)киллэриллибиттэр.
– Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир эдэр исписэлиистэргэ өйөбүл баара үчүгэй, аны ыччаты пиэрмэ үлэтигэр тардарга анал бырагыраама наада. Оттук-уматык сыаната ыарыы турара охсуулаах, холобур, Дьокуускайтан Дьааҥыга 100 т комбикуорманы тиэйэн илдьэрбитигэр 2,5 мөл солк төлүүбүт, онон бу хайысхаҕа көмө көрөргө туруорсабын, ыраах сытар, хотугу улууска сүөһү иитэр хаһаайыстыба ахсааннааҕын учуоттуурга этэбин, – диэтэ «Тымныы чыпчаала» ТХПК салайааччыта Екатерина Портнягина.
Бастыҥнарга махтал үтүөтэ ананар
Нам улууһун Хатырык нэһилиэгэр Васильевтар диэн чөл олоҕу өрө туппут үтүө-мааны ыал олорор. Валентин Титович өр сылларга ОДьКХ-ҕа маастардаабыт, нэһилиэккэ Аҕа сүбэтин, Бэтэрээннэр сэбиэттэрин салайбыт, эр дьону көҕүлээн саха балаҕанын туттарбыт. Тамара Галиновна бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыаҕыттан туос иһиттэри тигиигэ идэтийбит. Иллээх ыал оҕолоро эмиэ барытыгар дьоҕурдаахтар, икки кыыс учуутал, улахан уол полицияҕа үлэлиир, кыра уол тренер, сиэннэр туһа дьоно буолан эрэллэр. Васильевтар сэминээр кыттыылаахтарыгар дьиэ кэргэн дьарыгын туһунан кэпсээтилэр, тикпит туос иһиттэрин быыстапкалаан көрдөрдүлэр.
“Саха сирэ” хаһыат “Саха ыала” сыһыарыытыгар өрүү сүбэлэрэ-амалара тахсар Далбар Хотуттары: Нам олохтооҕо Евдокия Гаврильеваны — Сибэкки Дуунньаны уонна Ньурба Антоновкатын олохтооҕо Агафья Тарасованы ааҕааччылар үчүгэйдик билэр буолуохтаахтар. Евдокия Степановна, Агафья Афанасьевна араас улуустартан түмсүбүт дьүөгэлэригэр сыраны уурдахха, кыһалыннахха, Саха сирин кылгас сайыныгар виноградка тиийэ араас оҕуруот аһын үүннэриэххэ сөбүн туһунан кэпсээтилэр, элбэх сүбэни-аманы биэрдилэр. Биология институтун Ботаническай саадын үлэһиттэрэ Екатерина Афанасьева уонна Варвара Семенова элбэх сыллаах сибэккилэри хайдах дизайннаан олордору сырдаттылар, оҕуруотчуттарга анаммыт Ый халандаарын билиһиннэрдилэр.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru