“Региоммутугар тыа хаһаайыстыбатынан, сүрүннээн, олохтоох омук дьарыктанар. Онон биһиэхэ бу эйгэни сайыннарыы социальнай суолталаах. Ол иһин тыа сирин кытары биир кэлимник көрөн сайдыыбытын былааннаан олоробут”, — диэн иһитиннэрдэ Ил Дархан Егор Борисов бэҕэһээ “Судаарыстыба өттүттэн дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбалары өйөөһүн уонна тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы” Бүтүн Россиятааҕы семинарга.
Егор Борисов семинар саҕаланыыта Саха сирин баалабай региональнай бородууктата 800 млрд солк. тэҥнэспитин, инвестиция 300 млрд солк. (баалабай региональнай бородууктаттан 30 % ылар) буолбутун, быйыл өссө 1,5 төгүлүнэн үрдүөҕүн бэлиэтээн туран, өрөспүүбүлүкэ түөрт хайысханан (промышленноһынан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуустар, Арктика уонна Дьокуускай куорат) сайдыахтааҕын иһитиннэрдэ. Ону сэргэ, быйыл тиийиммэт-түгэммэт буолууну суох оҥорууга уонна олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарыыга болҕомтотун ордук хатаабытын эттэ.
“Олохтоох оҥорон таһаарыы дьоҕус, орто бизнеһи кытары ыкса ситимнээх. Урут-уруккуттан тыа хаһаайыстыбатынан олохтоох омуктар дьарыктаналлар. Итинэн сибээстээн олохторун-дьаһахтарын оҥостоллор. Онон биһиэхэ тыа хаһаайыстыбата аҥаардас экономика биир көрүҥэ эрэ буолбакка, социальнай хайысхалаах эйгэ буолар. Ол иһин биһиги тыа хаһаайыстыбатыгар, онон сирэйдээн, тыа сиригэр сүрүн болҕомтобутун уурабыт. Урукку өттүгэр тыа хаһаайыстыбатын аҥардастыы өйүү-убуу олорбут эбит буоллахпытына, билигин тыа сирин сайдыытын кытары тэҥҥэ тутан биир кэлимник көрөн сайыннаран эрэбит. Ол иһин судаарыстыбаттан көрүллэр өйөбүлү барытын систиэмэлээн биэрдибит”, — диэн эттэ кини.
Манна даҕатан эттэххэ, кэлиҥҥи үс сыл иһигэр тыа сиригэр 145 социальнай эбийиэктэр, ол иһигэр оскуолалар, оҕо саадтара, балыыһалар, кулууптар, спортивнай тутуулар олоххо киирдилэр. Ону сэргэ, 248 км суол оҥоһулунна, 162 км уу ситимэ тардылынна. Чааһынай дьиэлэр киин ититэр систиэмэҕэ холбоннулар. 450 тыһ. кв м иэннээх дьиэ тутулунна.
Биэс сыллаах былаанынан нэһилиэнньэлээх пууннары тупсаран оҥорууга болҕомто ууруллан, сүрдээх улахан үлэ ыытылынна. Ол курдук, хас биирдии нэһилиэнньэлээх пууҥҥа манна анаан үс сылга туһаналларыгар 4,5 мөл. солк. көрүллэр. Ону таһынан, бастыҥ үлэлээх муниципальнай тэриллиилэр грант ылар кыахтаахтар. Егор Борисов бэлиэтииринэн, бу үлэ өссө кэҥиэхтээх.
Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинин туһунан кэпсииригэр ырыынак сокуонугар олоҕуран үлэни-хамнаһы ыытыахха наадатын эттэ. “Хас биирдии региоҥҥа тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туспа ньымалаах. Биһиги тыа хаһаайыстыбатын туохха да сыһыарбакка сайыннаран кэлбиппит. Ити, биир өттүнэн, төрүт дьарыкпытын тутан хааларбытыгар төһүү буолла. Иккис өттүнэн, ырыынак сокуонугар олус бытааннык киирэн эрэбит. Билигин ырыынак үйэтигэр олорорбутунан, судаарыстыба харчыны мээнэ биэрбэтин өйдүөхпүтүн наада. Хас биирдии солкуобай үлэҕэ-хамнаска көдьүүһэ көстүөхтээх. Билигин итинник өйгө-санааҕа кэлэн эрэбит”, — диэн бэлиэтээтэ.
Егор Афанасьевич этиитигэр даҕатан, былырыын тыа хаһаайыстыбатын сокуона ылыныллан, быйылгыттан, тохсунньу 1 күнүттэн үлэлээн барбытын бэлиэтиим. Өйдүүргүт буолуо, сокуон бырайыага бэрт өр кэмҥэ ымпыгар-чымпыгар тиийэ ырытыллыбыта, илдьиритиллибитэ. Ол түмүгэр норуот, үлэлии-хамсыы сылдьар дьон этиититтэн таҥыллан оҥоһуллубута. “Бастатан туран, судаарыстыбаттан бэриллэр көмөнү төһө кыайарбытынан судургутута сатаатыбыт. Иккис өттүнэн, бу сокуонунан салайтаран производствобытын тупсарыыга механизм оҥостуо этибит. Урукку өттүгэр тыа хаһаайыстыбатыгар инвестиционнай бэлиитикэ диэн өйдөбүл суох буоллаҕына, билигин итини барытын киллэрэн биэрдибит. Ону сэргэ, соҕотуопкалааһыҥҥа, бородууктаны батарыыга болҕомтобутун уурдубут. Каадыры бэлэмнээһиҥҥэ күүскэ үлэлэстибит”, — диэн иһитиннэрдэ.
Уонна түмүккэ кооперациялааһын ньыматын сыһыаран: “Дьон-сэргэ кооперациялааһын ньыматын хото туһанан эрэрин бэлиэтээн этиэм этэ. Производство да, кирэдьиити биэрии да өттүгэр барытыгар. Ити барыта норуоттан бэйэтиттэн таҕыста”, — диэн бэлиэтээтэ.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Айаал Черноградскай хаартыскаҕа түһэриитэ.