Тыа сиригэр «суһал көмө» суолталаах, баан оруолун толорор тэриллии тоҕо доҕолоҥноото?

Бүгүн дойду үрдүнэн кирэдьииттиир сойуустар күннэрэ бэлиэтэнэринэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кирэдьииттиир кэпэрэтииптэрэ хайдах-туох туруктаахтарын билиһиннэрэргэ быһаарынным. Онуоха өрөспүүбүлүкэ уонна нэһилиэк таһымнаах кирэдьииттиир кэпэрэтииптэр салайааччыларын кытта кэпсэтэн, кинилэр санааларын иһиттим.

Дьоҥҥо саамай чугас уонна абыраллаах

Тыа сирин олохтоохторун үптэрин түмэр, киинниир уонна кинилэргэ дьүөрэлээх усулуобуйаҕа харчы иэс биэрэр кэпэрэтииптэр тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрээссийэтин тиһигэр боччумнаах миэстэни ылаллар. Туһааннаах нэһилиэк кирэдьииттиир кэпэрэтиибэ онно олорор, үлэлиир дьоҥҥо саамай чугас тэриллии буолан, элбэх киһи үрдүттэн күн аайы алтыһарыгар уонна кыһалҕатын быһаартарарыгар табыгастаах. Онон, кэлиҥҥи уонтан тахса сыл устатыгар ханна кэпэрэтиип таһаарыылаахтык үлэлиир сиригэр икки өттүттэн итэҕэллээх сыһыан бигэтик олохтонно.

Тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кирэдьииттиир кэпэрэтииптэрэ бэйэлэрин чилиэннэриттэн (ассоциированнайдары кытта), кирэдьиит тэрилтэлэриттэн уонна атын источниктартан киллэрбит үптэриттэн чилиэннэригэр харчы иэс биэрэллэр. Кэпэрэтииптэр бэйэлэрин үптэрин суотугар сайдаллар. Ол гынан баран, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр кэпэрэтииптэргэ үбүнэн хардарыта көмөлөһөр фондаларын хаҥатыыга, баантан ылбыт кирэдьииттэрин бырыһыанын толуйууга эбэтэр ылыахтаах кирэдьииттэрин бүддьүөттэн мэктиэлээһин көрүҥнэринэн судаарыстыба өйөбүл оҥоро сылдьыбыта.

Кистэл буолбатах, үгүс кэпэрэтииптэр үлэлээбит бастакы үс сылларыгар үптэрин тэбээн, 2009 с. биллэрдик мөлтөөбүттэрэ. Оттон нэһилиэк таһымнаах кэпэрэтииптэр үлэлэрин баан кирэдьиитигэр олоҕуран үбүлээһин тиһигэ күттүөннээх түмүгү биэрбэтэҕэ. Кэпэрээссийэ тиһигэ 2009 с. нэһилиэк таһымнаах кэпэрэтииптэр көҕүлээһиннэринэн өрөспүүбүлүкэтээҕи иккис таһымнаах “Саха Кирэдьиит” кирэдьииттиир кэпэрэтиип тэриллибитигэр бигэтик үлэлиэн сөптөөҕүн көрдөрбүтэ. СӨ бырабыыталыстыбата кирэдьииттиир кэпэрээссийэ тиһигин атаҕар туруорар туһуттан 2009-2014 сс. “Саха Кирэдьиит” ӨТХПКК нөҥүө 96,7 мөл. солк. суумалаах өйөбүлү оҥорбута.

Нэһилиэк таһымнаах 40-ча кэпэрэтииби түмэр

Тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кирэдьииттиир кэпэрээссийэтин икки таһымнаах тиһигэ салгыы хайдах сайдарый? Бу туһунан “Саха Кирэдьиит” ӨТХПКК бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Сергей Иванов маннык кэпсээтэ:

— Билиҥҥи туругунан, биһиэхэ нэһилиэк таһымнаах 40-ча кэпэрэтиип киирэр. Эрдэ 50-тан тахса кэпэрэтиипкэ паайсыкпыт ахсаана 18 тыһ. киһиэхэ тиийэ сылдьыбыт буоллаҕына, 12 тыһыынчаҕа диэри түстэ. Кэпэрэтиип көҕүрээбит төрүөтэ – РФ Киин баана кирэдьииттиир кэпэрэтииптэри барыларын хонтуруолга ылан отчуоттатар буолбута. Биллэн турар, бытархай кэпэрэтииптэр онтон саллан туораан биэрэргэ күһэлиннилэр. Ол иһин дойду таһымыгар билигин бэйэтин салайынар-сүрүннүүр тэрилтэ (СРО) тэриллэ сылдьар. Киниэхэ бары кэпэрэтииптэр отчуоттаабыттарын түмэн, Киин бааҥҥа бэйэтэ быһаччы отчуоттуур буоллаҕына, балаһыанньа тупсар кыахтаах.

• Сергей Иванович, баантан ылбыт кирэдьииккитин нэһилиэктэр кирэдьииттиир кэпэрэтииптэригэр хас бырыһыаҥҥа биэрэ олороҕут?
• Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн толуйуу көрүллүбэтэҕэ үс сыл буолла. Толуйуллар эрдэҕинэ, 15-18 бырыһыаҥҥа иэс биэрэр эбит буоллахпытына, билигин бааннартан коммерческайынан 23-24 бырыһыаҥҥа ылан баран, нэһилиэктэр кэпэрэтииптэригэр 25-32 бырыһыаҥҥа биэрэбит. Быйыл РФ бырабыыталыстыбатын дьаһалынан тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр 5 бырыһыаннаах кирэдьиит бэрилиннэ эрээри, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бааһынайдара да, улахан хаһаайыстыбалара да кыайан тиксибэтилэр. Онон кирэдьииттиир кэпэрээссийэ эрэ тыа дьонун үбүнэн-харчынан салгыыр кыахтааҕа өссө төгүл бигэргэннэ.

Холобур быһыытынан аҕаллахха, Липецкэй уобалаһыгар уобалас бүддьүөтүттэн толуйар буолан, 5-7 бырыһыаҥҥа биэрэллэр. Тюмеҥҥа ити сыалга 500 мөл. солкуобайы көрбүттэр этэ. Биһиги бүддьүөттэн 25-30 мөл. солк. толуйуу үбүн ылар эрдэхпитинэ, сылга иэс биэрэр кээмэйбитин 450 мөл. солкуобайга тириэрдэ сылдьыбыппыт. Билигин сылга сордоон-муҥнаан 200 мөл. солк. кэриҥэ буолар.

“Тыын быһаҕаһынан сыккыраан олоробут…”

Мэҥэ Хаҥалас Төхтүрүгэр тыа хаһаайыстыбатын кирэдьииттиир кэпэрэтиибэ 2005 сыл бэс ыйыгар өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан тэриллиэҕиттэн күн бүгүнүгэр диэри үлэлии олорор.“Сайдам” ТХПКК толорооччу дириэктэрэ Дмитрий Жирков төлөпүөнүнэн кэпсэтиигэ санаатын маннык этиннэ:

— Маҥнай тэриллэрбитигэр биһиги кэпэрэтииппит атыттар кэлэн көрөн-истэн барар экспериментальнай былаһааккаларыгар кубулуйбута. Элбэх киһи уопут ылан туһаммыта. Бүгүн тыа сиригэр эмиэ олохпут-дьаһахпыт ыараата. Ол иһин кэпэрэтииптэр оруоллара өссө үрдээтэ. Тыа дьоно кыһалҕаҕа кыпчыйтардахтарына, үбүнэн-харчынан кирэдьииттиир кэпэрэтииптэр эрэ салгыыллар. Кэпэрэтиип тула түмүстэххэ, хайа баҕарар ыарахаттары туоруохха син.

Биһиги 12 сыл үлэлээн кэллибит. Ол тухары тус бэйэм кэпэрэтиип салайааччытын быһыытынан 6 тыа хаһаайыстыбатын миниистирин кытта алтыстым. Бастакы тэриллибит буоламмыт, сыыһабыт-халтыбыт даҕаны ханна барыай? Оҕустарбыппыт элбэх этэ. Тыа дьонугар харчы суоҕун өйдөтө, тиэрдэ сатыыр мөккүөрүгэр сылдьабын. Өрөспүүбүлүкэҕэ муҥутаан 182 кирэдьииттиир кэпэрэтиип тэриллэ сылдьыбыта. Олортон билигин 40-чабыт ордунна. Баларга, ол иһигэр биһиэхэ – бастакыларга, тоҕо күттүөннээх көмө оҥоһуллубатын сатаан санаабаппын.

• Дмитрий Константинович, эһиги өҥөҕүтүнэн төһө киһи туһанарый?
• Ыаллыы олорор Томтору киллэрэн туран, паайсыкпыт 500-тэн тахса сылдьыбыта. Быйылгы отчуотунан 359 паайсык биһиги өҥөбүтүнэн туһанар. Саҥа киирэр чилиэнтэн 1 тыһ. солкуобайы төлөтөбүт. Оттон сыллааҕы усунуоспут – 5 мөһөөх. Ону кэлин дьон көрдөһүүтүнэн, иэс ылар чилиэннэрбититтэн эрэ хомуйар буоллубут. Сылга 300-350 тыһ. солк. кээмэйдээх үбү иэс биэрэн, эргитэ сылдьабыт. Мантан элбиир кыаҕа суох. Сыллааҕы бырыһыаммыт – 36 (эрдэ 24 этэ). Бүлүү умнаһыгар уонна хоту эҥээргэ 60-70 бырыһыаҥҥа биэрэр сурахтарын истэбит, баан суох кыһалҕатыттан ылар буоллахтара. Оттон биһиги 40 бырыһыан оҥордохпутуна, дьоммут тута Аллараа Бэстээххэ сүүрүөхтэрэ…

Ити гынан баран, өйдүүр өттө өйдүүр: учууталлар бааҥҥа барбакка, биһигиттэн кэлэн ылаллар. Баан бырыһыанын намыһах курдук рекламалыыр эрээри, дьиҥ иһигэр 42-тэн 120-ҕэ диэри тириэрдэр. Оттон биһиги ити 36-бытыгар тугу даҕаны эппэппит. Биир сүрүн итэҕэспит – толук угарбыт суох. Бу курдук нэһиилэ тыын быһаҕаһынан сыккыраан олоробут.

Кэпсэттэ Василий НИКИФОРОВ.