Бу Орто дойдуга киһи чугас доҕоттордоох буолан дьоллоох — эн олоҕуҥ доҕотторуҥ эйиэхэ төһө бэриниилээхтэринэн сыаналанар.
… Биир үтүө күн бассааппар “үтүө киһи, доҕорбут туһунан 70 сааһыгар иһирэх тыллардаах ыстатыйа оҕото суруйбаккын ээ” диэн билбэт нүөмэрбиттэн сурук тахсан кэлбитэ. Уонна хоруйдуу да иликпинэ, кинигэ сирэйиттэн хаартыска бөҕө кутулла түспүтэ. Солото суох буолан, бастаан утаа көрбөтөҕүм, онтон биир киэһэ ол хаартыскалары арыйан көрдүм.
Олус бэртээхэй кинигэттэн быһа тардан, дьоруойум туһунан суруллубуту ааҕан иһэн, улам ылларан бардым. “Бу киһини кытта хайаан да көрсөр эбиппин!” дии санаан, сотору буолан баран, сэһэргэһиэхтээх киһибэр эрийдим.
Онон “Саха сирэ” хаһыат бүгүҥҥү дьоруойа — өрөспүүбүлүкэ тутууга комплексын бэтэрээнэ, 1988-1991 сылларга Чурапчытааҕы ПМК салайааччытынан үлэлээбит РФ бочуоттаах тутааччыта, СӨ үтүөлээх тутааччыта, Саха сирин финансовай үлэҕэ туйгуна, «Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, Чурапчы, Нам улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, Чурапчы, Мугудай уонна Уус Алдан Чэриктэй нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо Николай Корякин.
Бастакы олук
— Болуотунньуктан саҕалаан, Үп министиэристибэтин эппиэттээх салайааччыта буола үүммүт, Саха сирэ, чуолаан, Чурапчы улууһа балысханнык сайдыытыгар олус улахан өҥөлөөх Тулагы Киллэмҥэ төрөөбүт киһи хайдах Чурапчы олохтооҕо буолан хаалбыккыный?
— Мин 1952 сыллаахха балаҕан ыйын 13 күнүгэр Дьокуускай куорат хонноҕор турар Тулагы Киллэм нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Чурапчыга интэринээт-оскуолаҕа үөрэнэ тиийбитим. 1970 сыллаахха оскуоланы бүтэрэн баран, Чурапчытааҕы промкэмбинээккэ оробуочайынан үлэҕэ киирбитим. Ити сыл күһүнүгэр сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр сулууспалаан баран, 1972 сыллаахха Чурапчы оройуонун Хатылы нэһилиэгэр физкультура учууталынан үлэбин саҕалаабытым. Ол сырыттахпына «Якутсельстрой” Чурапчытааҕы учаастага Хатылыга мастерской тутуутун саҕалаабыта. Үлэһит илии тиийбэтинэн, олохтоох ыччаттары үлэҕэ ыҥыралларын истэн, болуотунньугунан онно үлэлии киирбитим. Дьэ, ити курдук тутуу эйгэтигэр бастакы хардыым саҕаламмыта. Хатылыга мастерскойу таһынан, улахан механизированнай хотону, сылытар хочуолунайы туппуппут. Аҕыйах ый үлэлээбитим кэннэ, салалтам “аармыйаҕа сулууспалаабыккын, учууталлаабыккын, болуотунньуктаабыккын, оройуоҥҥа биллэр спортсмеҥҥын, көхтөөх хомсомуолгун, онон биригэдьиирдиигин” диэн этэн кэбиспитэ. Оччолорого биригэдьиирдэринэн уопуттаах дьону аныыллара да, мин, арааһа, ити үөһэ эппиттэригэр эбии испэ-аһаабат буолан болҕомтоҕо киирбит быһыылааҕым. Оччолорго үлэһиттэригэр салайааччы холобура – бастакы кытаанах ирдэбил этэ.
”Онтукайгытын туохтаан баран хайаарыҥ…”
— Бастаан утаа, эн куоласкын истэн, онтон тас көрүҥҥүн көрөн баран “кытаанах да киһи быһыылаах, хайдах кэпсэтэбин…” диэн чаҕыйа санаабытым. Билигин сэһэргэһэ олорон, олох “киһи киһитэ” диэн бэркэ да бэлиэтээбиттэр” дии санаатым. Эйиигин доҕотторуҥ “планеркаларын сүрдээх кудуххайдык, кылгастык ыыталыыра. Баай тыла-өһө суох гынан баран, бэйэтин өйүн-санаатын үлэһиттэригэр ылыннарар, уонна бары үөрэхтээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх исписэлиистэр буолан, тыл аҥаарыттан өйдөһөрбүт. Ким тугу «туохтуурун», хайдах ханна «хайыырын» бары чуолкайдык билэр этибит», — диэн кинигэҕэ ахталлар. Ол хайдах тугу “туохтуурга” сүбэлэһэр этигитий?
— Бастаан миигин кытта билсэр дьон бары ити эн курдук “чаҕыйбыппыт, толлубуппут” диэн бэлиэтииллэр. Онтон сыыйа билсэн баран, кэлин ол дьонум билиҥҥэ диэри “Кока” диэн ыҥырар ааттаах табаарыстарым буола түһэллэр. “Онтукайгытын туохтаан баран хайаарыҥ” диэн, кырдьык, ыйыы-кэрдии баара. Ким да “ол тугу, хаһан?” диэн хат-хат ыйыппат этэ. Билбэт киһи истэригэр тугу-тугу кэпсэтэллэр диэн сөп. Оттон биһиги тута өйдөһөр этибит. Үлэ дьоно элбэҕи ырыта-мунньахтыы олорбокко, ким тугу гынахтааҕын сып-сап сүбэлэһээт, үлэ эбийиэктэринэн арахсарбыт. Чурапчы улууһун сүрүн социальнай эбийиэктэрин, олорор дьиэлэрин биһиги туппуппут. Онно мин салайааччы киһи үлэлиир эбийиэктэри эрдэ кэрийэн кэлэн баран, ханнык эбийиэккэ түннүктэрин өссө да туруора иликтэрин, ааннара ситэ оҥоһулла илигин, тутуу матырыйааллара тардыллыбытын сүбэ мунньахха итинник этэн кэбиһэрим. Ону ким туга “туохтуу” илигин, ким “онтукайа” итэҕэһин тута өйдүү охсоллоро. Дьон ааттарын, эбийиэктэри ыйа-кэрдэ, биригэдьиирдэри мөҕө да, соруйа да олорор соло суох. Үлэ дьоно ыксыы олороллор. Онтон үлэ күнүн бүтүүтэ ол “онтукайдарын” “туохтуу” охсубут, ситэрбит буолаллар.
Үс хостоох кыбартыыра – үлэ сыанабыла
— Эйиигин бастаан биригэдьииринэн анаан баран, сыыйа үрдэтэн испиттэр эбит. Онуоха эн бэйэҥ да эппиэтинэстээх киһи буоллаҕыҥ.
— Холостуой уолаттарга “Строй” учаастак хонтуоратын салҕааһыныгар баар уопсай дьиэҕэ хос биэрбиттэрэ. Бары онно суулаһан олорбуппут. Мин үлэлиир биригээдэбин “ыччат комсомольскай биригээдэтэ” диэн ааттаабыттара, бэйэбин хомсомуол сэкиритээринэн талбыттара. Ол эрээри тахсыылаахтык үлэлиэх-хамныах киһини дойдубар Тулагы Сыырдааҕар ийэлээх эдьиийим иккиэйэҕин эрэ олороллоро долгутара. Маһынан оттуллар дьиэҕэ олороллоро. “Кэлэн дьиэбитин-уоппутун көрүс, манна да үлэ элбэх” диэн ынырбыттарыгар дьоммор барарга санаммытым. «Дойдулуом этэ» диэн салалтаҕа киирбиппэр, «ити саҥа туппут 4 кыбартыыралаах дьиэҕиттэн үс хостоох кыбартыыраны эйиэхэ аныыбыт. Дьоҥҥун көһөрөн аҕалтаа, барар туһунан толкуйдаама” диэн, мас-таас курдук этэн кэбиспиттэрэ. Мин дьоммун көһөрө охсон аҕалан, кыһын саҥа дьиэбитигэр кыстаабыппыт. Оччолорго оройуонум салалтатыгар олус да махтаммытым. Эдэр киһини итэҕэйэн, үлэлиирбэр усулуобуйа тэрийэн, Чурапчы улууһун сайдыытыгар тус кылааппын киллэрбиппиттэн үөрэбин.
Тутуу тэрилтэтиттэн кынаттаммыт дьон
— Эн салайар тэрилтэҕэр үлэлээбит билигин өрөспүүбүлүкэ киэн туттар дьоно эйиигинэн киэн тутталлар эбит. Кинилэр кимнээҕий?
— Мин тус бэйэм ол дьону кытта үлэлээн, кинилэртэн бэрт элбэххэ үөрэммитим. 90-с сыллар уустук кэмнэригэр биһиги бары бииргэ ыарахаттары көрсөн өйдөспүт дьоммут. Уларыйыы-тэлэрийии уларыта тутуу кэмэ этэ. Ол кэмҥэ биһиэхэ хааччыйыы салаатыгар тэрилтэ салайааччытын солбуйааччытынан Иван Андросов кэлбитэ. Кини оччолорго үлэлии сылдьыбыт хомсомуолун тэрилтэтэ суох буолан, биһиэхэ уустук кэмҥэ булар-талар, хааччыйар салааҕа кэлбит-барбыт эдэр киһини бары да сөбүлээбиппит. Арассыйа эрэгийиэннэригэр тиийэ кэпсэтэр киһи, Латвияҕа тиийэ баран наадалаах тэрили, көлөнү булан аҕалтарар этэ. Чектэрдээх кинигэни тута сылдьар киһи буоллаҕа, эчи, аны санаатахха кэмэ да куттала бэрт этэ. Эр дьон буолан, өрүү массыынанан айанныыллар этэ. Онон Иван Андросов курдук булар-талар салайааччыга туох барыта тохтоон хаалбыт кэмигэр таба тайаныыбыт дьолго тэҥнээҕэ.
1984 сыллаахха Иван Попов диэн Өлөөнтөн үрдүк үөрэхтээх тутааччы кэлбитэ. Кини онно үс сыл дуогабарынан үлэлээн баран, төрөөбүт Чурапчытыгар эргиллибитэ. “Тутуу инженерэ маннык буолуохтаах” диэн толкуй Иван Ильиһи кытта алтыһыыттан саҕыллыбыта. “Тутуу классиката уонна култуурата” диэн ирдэбили кини олохтообута. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр салайааччылар Александр Федотов – Москва, Егор Софронов – Томскай, Петр Массаев, Василий Куличкин – Благовещенскай куораттарга тутуу институттарын бүтэрэн кэлбиттэрэ. Бу уолаттар оччолорго мин Чурапчыга тутууга биригэдьиирдиирим саҕана, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, производственнай быраактыкаҕа кэлэллэрэ. Онон тутааччы идэтигэр уһуйуллуулара мин салайар тэрилтэбэр саҕыллыбыта.
Таба көрөн сыаналааһын
— Эн бэйэҥ да салайааччы быһыытынан үлэлиир дьоҥҥун таба көрөн сыаналаабыт аҕай эбиккин. Бу туһунан доҕотторуҥ кинигэҕэ эмиэ махтана ахталлар. Ол онтон холобурдаа дуу.
— Сэбиэскэй кэм саҕана бырабыыталыстыба үрдүкү наҕараадалара «сетка» бэрээдэгинэн бэриллэллэрэ. Ол эбэтэр сылга хас уордьан, мэтээл, бочуоттаах аат кэлэрин тыыран ыыталлара. Хас оробуочай, төһө салайааччы, эр киһи, дьахтар буолара барыта былааннанара уонна оройуоннарынан тарҕанара. Онтон былаас эстибитин кэнниттэн бу наҕараадалааһын алларааттан тэрилтэлэр уопсай мунньахтарынан быһаарыллара. Уонна, биллэн турар, тэрилтэ салалтата оройуон, өрөспүүбүлүкэ салалталарыгар сөптөөх туруорсуутуттан тутулуктааҕа. Итинник сүбэнэн болуотунньук Иван Поповка «Арассыыйа үтүөлээх тутааччыта», биригэдьиир-маастар Дмитрий Адамовка, тэрилтэ салайааччыта Иннокентий Артемьевка «Саха АССР үтүөлээх тутааччыта» үрдүк ааттар иҥэриллибиттэрэ.
Эрэллээх тыыл
— Кэргэҥҥинээн Ольга Афансьевналыын кылааһынньыктар эбиккит дии?
— Дьылҕам Чурапчы сиригэр курдаттыы тарда, аҕала турара. Сааһыран баран билиннэххэ оскуолаттан сөбүлүү кҕөрбүт кыыһым Оля Матвеева баара. Маҥнай спортоскуолаҕа тиийээт, Оляны ийэбэр майгынната көрбүтүм. Иккиэн да оччолорго оҕолор сиэрдэринэн килбик дьон этибит.Ол гынан баран иккиэн бэйэ-бэцйэбитин сөбүлүүрбүтүн билэрбит. Оскуолабыт чиэһин баскетболга, волеболга бииргэ көмүскүүр этибит.Ол истиҥ сыһыаммытын илдьэ сылдьан, 1978 сыллаахха ыал буолбуппут.Кыыстаахъ уолга күн сирин көрдөрөн, килиэр бэйэлэрэ туһунан ыал буолан, сэттэ сиэни бэлэхтээн, быр-бааччы олороллор. Үлэни-хамнаһы кыайа-хото тутарга, биллэн турар, киһи эрэллээх тыыллаах буолуохтаах. Олям – мин олохпор көрсүбүт дьолум.
… Үбүлүөйдээх тутааччылыын Николай Корякинныын кэпсэтэр чааспыт уһаабытын билбэккэ да хааллыбыт. Күндү, Николай Николаевич, эрэллээх доҕотторуҥ ортолоругар таптыыр кэргэҥҥин, оҕолоргун, сиэннэргин кытта өрүү бүгүҥҥүҥ курдук үөрэ-көтө сылдьаргар баҕарабыт!
Елена ПОТОЦКАЯ, “Саха сирэ” хаһыат.