Тустууну оҕо эрдэхпиттэн сөбүлүүр, доруобуйабынан сыыйыллыахпар диэри дьарыктаммыт көрүҥүм. 1962-1964 сылларга оройуоммар оҕолорго да, улахан да дьоҥҥо чөмпүйүөннээн, оҕолорго өрөспүүбүлүкэҕэ миэстэлэспит кэмнэрдээхпин. Аан дойду түһүлгэлэригэр тиийэ тустубут И.Соловьеву, И.Охлопковы кытта биир кэмҥэ саҕалаабыппыт. Билигин айар үлэнэн дьарыктанан, «Кэнчээри» ансаамбылы тэрийэн, саха оҕотун дэгиттэр талаанын искусство чыпчаал көрүҥэр – операҕа тиийэ үүннэрэн, Россия, Сойуус, аан дойду таһымыгар таһааран, Россия үтүөлээх кэлэктиибэ оҥорон, улахан исписэлиистэр үрдүк сыанабылларын ылбыт киһи быраабынан, айар дьоҕур суолтатын туһунан этиэхпин баҕарабын.
Тустуу эмиэ искусство ээ! Композитор саҥаттан саҥа дьикти кэрэ мелодияны, композицияны айан дьон-сэргэ биһирэбилин ылан ситиһиилэнэрин курдук, тустуук тустарын тухары айан, саҥаттан саҥа албастары, тактиканы тобулан, араас балаһыанньаны бэйэтэ айан, онно утарылаһааччытын киллэрэн тустуохтаах. Оттон билигин биһиги тугу көрөбүт? 6 мүнүүтэни быһа хайдах эмэ гынан атахха киирбит, эбэтэр атаҕы биэрбэтэх киһи диэн кэтэнии, бара сатаан анньыһыы,тырыыппайдаһыы. Айар дьоҕур кырдьыга өйтөн тахсар буоллаҕа. Онон тустуук утарылаһааччытын күүһүнэн, техникатынан эрэ баһыйа сатаабакка, өйүнэн, интеллектуальнай таһымынан эмиэ баһыйыахтаах, эбэтэр баһыйтарыа суохтаах. Өйдөөх киһи сирэй-харах олоруутунан, көрүү-истии күүһүнэн кыра интеллектээх киһиттэн туспа ауралаах, күүстээх биополелаах буолан, өй-санаа өттүнэн утарылаһааччытын туста илигиттэн баһыйар. Урукку аатырбыт тустууктарбыт Н.Гоголев, П.Алексеев, А.Иванов улахан үөрэхтээх дьон этилэр буолбат дуо. Хайа баҕарар киһи улахан үөрэхтээх, интеллектээх, култууралаах, интеллигентнай көрүҥнээх киһини салла-толло, убаастыы, күлүк баттата көрөр. Онон тустуук да, тренер да элбэҕи ааҕыахтаах, балачча таһымнаах фундаментальнай үөрэхтээх буолуохтаах. Билигин тугуй? Оҕону оскуолаҕа сылдьыаҕыттан арыый тыыппалаах өттүлэрин оскуолаҕа да сүгүн үөрэппэккэ, наар сбордарга сырытыннаран, көннөрү оскуола да бырагырааматын ситэ үөрэппэтэх, базовай да билиитэ суох оҕолору таһааран баран, аны олох да профессионал тустуук оҥорон, фундаментальнай үөрэхтэн матарыы систиэмэтэ үлэлээбитэ ыраатта. Онон бу боппуруоска үлэлэһэр наада.
Иккиһинэн. Күүс уох, сындааһын туһунан. Төрүкүттэн этэ сатыыбын да, тоҕо эрэ ким да истибэт, аахайбат. Сахалар – айылҕа оҕолоробут. Айылҕаттан тэйдибит да отуорбут, күүспүт-уохпут, өйбүт-санаабыт мөлтүүр диэн олох боростуой өйдөбүлү аһара үөрэхтээҕимсийэн дуу, аныгымсыйа сатаан дуу өйдөөбөккө, тустууктарбытын аһары тепличнэй усулуобуйаҕа тутан эрчийбитэ буолуу туһаны аҕалбатын 40 сылы быһа үөрэх оҥостубаппыт сүрэ бэрт. Саха оту-маһы кытта тустан, хара үлэҕэ эриллэн-мускуллан, буһар-хатар. Уһун сайыны быһа от үлэтигэр хотуурунан, атырдьаҕынан, кыраабылынан, хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри ыраас салгынынан сайа тыынан, өҥүрүк куйааска уһаарыллан, ардаҕы аннынан үлэлээбит киһи кииллийэр, күөх хонууга күөлэһийэн ийэ сир биэрэр күүһүн иҥэринэн, буһар-хатар, тарбаҕа ытарча курдук туппутун ыыппат, сындалыйбат сындааһыннаах буолар. Билигин тугуй? Үс мүнүүтэ анньыспыта буола сылдьан быстан хаалар тустууктар суох буолбатахтар. Онон үлэ уонна айылҕа биэрэр күүһүн толору туһаныахха диэн этэбин. Тустууктары саатар биир ый устата илии звенотугар оттотон, айылҕаҕа сибиэһэй салгыҥҥа таһааран, балыгынан, булт, тайах этинэн, үрүҥ аһынан күүскэ аһата-аһата эрчийиэххэ. Оттуулларын быыһыгар тустуу техникатын чочуйууга эрчийиэххэ. Сибиэһэй, сибилигин күөлтэн тахсыбыт хамсыы сылдьар балык, булт миинэ сылайан баран истэххэ киһи этин быыһынан хайдах курдук дырылаан киирэрин, сэниэ эбэрин син билэргит буолуо. Анал оттуур сир сыһыаран, анал база оҥорон биэриэххэ. Төгүрүччү барыс эрэ буолуо этэ. От да оттонуо, тустууктарбыт кииллийиэ, буһуо-хатыа, отторун атыылаан өйүө да оҥостуо этилэр. Ол бу Кисловодскайга соҕуруу баран туспа айылҕаҕа, сылаас тепличнэй усулуобуйаҕа, быыллаах маатка эрчиллэрдээҕэр, туһата улахан буолуо этэ. Соҕуруу дойду үксэ искусственнай аһа үөлэ, тумата биһиги сибиэһэй аспытыгар хайаан тиийиэй. Улуу Коркин Чурапчы боростуой базатыгар эрчийэн, саха аһынан аһатан тустууктарбытын аан дойдуга таһаарбыта ээ. Мин олох да 23 сыл устата анал эрчиллэр дьиэтэ да, хоһо да суох сылдьан саха оҕотун хоровой искусство курдук искусство уустук көрүҥэр Россияҕа, аан дойдуга таһаарбытым. Урукку улуу тустууктарбыт бары да хара үлэ оскуолатын барбыт, ытарчалыы харбыыр кыахтаах, сылайары билбэт сындааһыннаах, өй-санаа өттүнэн модун күүстээх санаалаах буолан таҕыстахтара. Холобур, билигин да дьонугар-сэргэтигэр кэпсии-ипсии сылдьар биллиилээх тустуук, хас эмэ уордьан кавалера, улахан үлэһит киһи Максим Сибиряков итэҕэтиилээхтик кэпсиир. Кинилэр өссө тус үлэлээх, үлэлэриттэн босхолото сатаан аҕыйах кэмҥэ сбордаммыта буола түһэн баран, хара үлэҕэ эриллибит, буспут-хаппыт буолан кыайан-хотон кэлэллэр этэ.
Үсүһүнэн. Наука араас салаатын билиитин туһаныахха. Анатомия, биология, биохимия, биофизика, психология биэрэр дааннайдарын саха омук айылҕатын, этин-хаанын, өйүн-санаатын сайдыытыгар, үс кута чөл буолуутугар таба туһанар суолу булуохха. Дьиҥнээх (реальнай) олохтоох олорор олохпут, айылҕабыт усулуобуйатыгар, саха омук менталитетыгар, психологиятыгар сөп түбэһэр наука дааннайдарын үөрэтиэххэ, туһаныахха. Иккиһинэн; оннооҕор улуу судаарыстыбалар салайааччылара былыр-былыргыттан араас айылҕаттан айдарыылаах ойууннары, экстрасенстары туһаналлара. Айылҕа арылла илик күүстэрин билбэт эрээри, аанньа аахайбат буолуу — кэрэгэй быһыы. Биһигини тулалыыр биллибэт эйгэ, күн-ый, космическай магнитнай күүстэр киһиэхэ дьайыыларын курдат билэр айылҕаттан айдарыылаах дьоммутун кытта ыкса сибээһи олохтуохха. Тустуук туругун тупсарыыга оннук айылҕаттан айдарыылаах талааннаах, билиилээх-көрүүлээх дьоммутун туһанар тоҕо табыллыбатый. Оннооҕор Петр 1 ыарахан ыарыыга хам ыллара сытан аан дойду эмчиттэрин, аптаах хомуһуннаах дьонун боруобалаан көрөн баран, хойутаан да буоллар, Сибиир түгэҕиттэн саха ойууттарын итэҕэйэн ыҥыртарбыта мээнэ дьыала үһү дуо?
Саха омук былыр-былыргыттан тустуук омук. Аатырбыт Мас Мэхээлэ соҕурууттан тэҥнээҕин булбакка Саха сиригэр кэлбит аатырбыт тустуугу буору уоптарбытын, улуу тустууктарбыт Р.Дмитриев, П.Пинигин, А.Иванов чаҕылхай тустууларын кэнчээри ыччакка кэрэ кэпсээн оҥостон кэпсии сылдьабыт. Кинилэр үтүө холобурдара, тренердэрэ Д.П.Коркин мындыр үлэтэ – эдэр тустууктарга, тренердэргэ ыҥырар сулус буола турдун, тустуубут сайда турдун диэн санааттан суруйдум.
Василий ПАРНИКОВ, РФ, САССР култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, 2-с разрядтаах тустуук, тустуу сүгүрүйээччитэ.