Ханна да сырыттахха, киһи хараҕар быраҕыллар кэрэ сэбэрэтинэн эрэ буолбакка, дьон ортотугар тутта-хапта сылдьарынан, дьоҥҥо үтүө сыһыанынан, айар-тутар дьоҕурунан кэрэхсэтэр, сөбүлэтэр дьон аҕыйаҕа суохтар.
Оннук киһини кытары чугастык алтыстаххына, кинини тулалыыр дьону дьоллоох дьонунан ааҕаҕын. Тоҕо диэтэххэ, ол бары өттүнэн кэрэ киһи кинилэр тустарыгар үлэлиир-хамсыыр, бүтүн олоҕун да аныыр. Биир оннук киһинэн эдэркээн эрээри, номнуо бар дьонугар үлэтинэн-хамнаһынан кэрэхсэтэр, сөбүлэтэр Мария Кобельянова-Тускулаана буолар.
Мария Васильевна төрөөбүт Сунтаарын улууһугар култуура эйгэтигэр 2005 сылтан үлэлиир. Билигин Сунтаар улууһун култууратын управлениетын салайааччыта, “Саха” Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа Сунтаардааҕы салаатын үлэһитэ, улуус дьокутаата, өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы “Аман өс” Кылаан кыайыылааҕа, улууска “Олоҥхо” ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ.
Бүгүн Тускулаананы кытары үлэтин-хамнаһын эрэ буолбакка, дьиэ кэргэнин, дьахтар аналын, сахалыы сиэр-майгы олоххо суолтатын туһунан кэпсэтэн аастыбыт.
Хаан тардыһыыта күүстээх
-Бэйэм Элгээйиттэн төрүттээхпин, Күүкэйтэн тардыылаахпын. Степан Осипович-Максимов—Маҥан Ыстапаан диэн норуокка биллэр эһээлээхпинэн киэн туттабын. Ийэм Степанида Степановна Кобельянова — элбэх оҕолоох ыал кыра кыргыттарыттан биирдэстэрэ, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан, сиэннэрин көрсөр. Аҕам Василий Иванович Кобельянов Томпоттон төрүттээх, “Сунтарцеоликка” бульдозерынан үлэлии сылдьар. Мин ыал улахан оҕото буоларбынан, төрөппүттэрим туохха барытыгар эппиэтинэстээх буоларга үөрэтиилэрэ билигин салайар үлэбэр улаханнык туһалыыр дии саныыбын. Биэс бииргэ төрөөбүттэр этибит, билигин түөрпүт, бары Сунтаарга олоробут. Балтыларбар, аймахтарбар көмөлөһөргө, кинилэр нус-хас олохтоох буолалларын туһугар күннэтэ кыһаллабын. Уопсайынан, биһиги аймах куруук иллээх-эйэлээх, удьуору салҕыыр сиэрдээх ыччаттаах буола туруохпутун баҕарабыт, ол туһугар олоробут, үлэлиибит-хамсыыбыт. Түмсүүлээх буолар туһугар дьиэ кэргэнинэн элбэх үгэстээхпит.
Үтүө үгэстэр
—Бэйэм уонна бииргэ төрөөбүттэрим, аймахтарым дьиэ кэргэттэрэ мустаммыт айылҕаҕа сынньанабыт. Үчүгэйдик үөрэнэр оҕолорбутугар Саҥа дьылга истипиэндьийэ олохтоон туттарабыт.
-Мин киэҥ сиринэн сылдьар буоламмын, араас дьону кытары билсэбин. Ол сылдьан үлэбинэн икки уолу кытары алтыспытым. Ынах маҥыраһан, киһи кэпсэтэн билсэр дииллэринии, кимтэн кииннээхпитин, хантан хааннаахпытын туоһуласпыппыт аймахтыы буолан тахсыбыппыт. Кэнэҕэһин аймахтыы уоллаах-кыыс билбэккэлэрэ эрэ ыал буолан хаалыахтарын, хаан буккуһуута барыан сөп эбит дии санаабытым. Онтон сиэттэрэн, эһээм Маҥан Ыстапаан биэс сыл буола-буола Күүкэйгэ тэрийбит аҕа ууһун ыһыаҕын сөргүтэн эрэбит. 2021 сылга кини сыдьааннара түмсээри бэлэмнэнии үлэтин ыыта сылдьабыт. Өрөспүүбүлүкэ улуустарыттан, Дьокуускайтан 300-чэ киһи ааттаан-суоллаан кэлээри бэлэмнэнэр. Хаан тардыһыыта диэн оннук күүстээх эбит!
-Бэйэм төрөөбүт күммэр күн сирин көрдөрбүт киһибэр, күндү ийэбэр хайаан даҕаны дьэрэкээн сибэкки дьөрбөтүн бэлэх уунабын. “Эн миигин төрөппүккэр махтанабын” диэн истиҥ тыллары аныыбын. Уолчааным итинник дьоллоох түгэни илэ хараҕынан көрөн, оҕо ийэҕэ истиҥ сыһыаннаах буолуохтааҕын өйдүү улаатар.
-Кыра эрээри, өйбөр хатанан хаалбыт түгэни эмиэ үгэскэ кубулута сылдьабын. Ийэм биирдэ: “Уолум кэргэннэнэн, бэйэтэ массыыналаннаҕына, миигин иннигэр олордоро дуу, кэннигэр дуу?” – диэн этэн кэбиспитэ өйбөр хаалан хаалбыта. Хомойуох иһин, ол быраатым күн сириттэн күрэнэн, барыбыт сүрэхпитин аймаабыта… Ол олоххо киирбэтэх ыра санааны толорон буолуо, ханнык баҕарар түгэҥҥэ ийэбин массыынаҕа иннигэр олордобун. Бэйэм иннибэр олорбут да буоллахпына, туран биэрэбин. Ити эмиэ ийэҕэ убаастабыл бэлиэтэ.
-Ийэбин-аҕабын нууччалыы “мама”, “папа” диэн ыҥыра улааппыт буоллахпына, бэйэм ыал буолан баран, оҕобутун “ийээ”, “эбээ” дииргэ үөрэппиппит. “Ийээ, эбээ, аҕаа, эһээ” диэн тыллар хайдах курдук минньигэстик иһиллэллэрий, киһи сүрэҕин-быарын ортотунан киирэллэрий? Бэһис кылааска үөрэнэр оҕом Айаан Горохов төрөппүттэри итинник сахалыы ааттыырга аймах оҕолорун, доҕотторун, кылааһынньыктарын үөрэттэ. Оҕолор барахсаттар түргэнник ылыналлар.
-Төһө сатанарынан, киэһээҥи аһылыкка аҕабытыттан саҕалаан, үлэбит-хамнаспыт хаамыытын эрэ буолбакка, чопчу ситиһиибитин үллэстэбит. Оччоҕо уолбут эмиэ ситиһиилээх буолаары дьаныардаахтык үөрэнэргэ, үтүө дьыаланы оҥорорго дьулуһар. Маннык үгэс эдэр төрөппүттэргэ улаханнык көмөлөһүө этэ дии саныыбын.
-Сорох дьон: “Кыра оҕону ыраах илдьэ баран, эрэйи көрдөхпүтүй?” — дииллэрин сыыһа дии саныыбын. Биһиги оҕобутун 3 сааһыттан, Сочи куораттан саҕалаан, атын дойдуларга илдьэ сылдьаммыт, хараҕа аһыллан кэлэриттэн, кэрэни сэргии үөрэнэриттэн сэмээр үөрэбит. Маннык сырыы, айан атын дьону кытары алтыһарыгар, бэйэтин санаатын харса суох этэригэр туһалыыр.
-Урут Инстраграмм страницатыгар дьиэ кэргэним, оҕобут туһунан кэпсиири, көрдөрөрү сөбүлээбэт этим. “Тус бэйэм олохпор тоҕо орооһуннарыахтаахпыный?” — дии саныырым. Кэлин санаатахпына, түргэн тэтимнээх олохпутугар улаатан эрэр оҕо куйаар ситимэ суох сатаммат кэмэ кэллэ, олох уларыйыыларыгар, сайдыыга бэлэм буолуохтаах дии саныыбын. Ол иһин, биирдэ эмэ сторизка киллэрэн сонуннарын кэпсэтэбин. Оҕо бэйэтин тус санаатын сахалыы лоп-бааччы эттэҕинэ, сурутааччылара да астыналлар, киниттэн үөрэнэллэр.
Кэргэн – ыал улахан оҕото
-Дьон үксэ: “Эн курдук биир сиргэ тохтуу түспэт, кэлэр-барар үлэлээх киһини кэргэниҥ хайдах тулуйарый?” — диэн ыйытааччылар. Онуоха: “Олоҕум аргыһа миигин өйдүүр, өйүүр буолан маннык сылдьабын”, — диэн омос иһиттэххэ, судургу курдук эрээри, биһиги дьиэ кэргэҥҥэ олус суолталаах харданы биэрээччибин.
Кэргэним Петр Григорьевич Горохов Үөһээ Дьааҥыттан төрүттээх, 8 оҕолоох ыалга алтыс оҕо. Ийэтэ Марина Ивановна Горохова айылҕаттан айдарыылаах, сахалыы тыллаах-өстөөх үтүөкэн киһи. Аҕата Григорий Максимович Горохов уус бэрдэ. Кэргэним полицияҕа үлэлиир, ОБЭП начаалынньыга.
Уопсайынан, хоту дойду уолаттара көнө-көрсүө, өс-саас саныы сылдьыбат, мөкү баар да буоллаҕына, ону өр туппат үтүөкэн майгылаахтар. Мин, төһө да үлэ үөһүгэр сырыттарбын, кэргэн, ийэ буоларым быһыытынан, куруук өйөбүл буоларга кыһаллабын. Сылаас чэйдээх, истиҥ сыһыаннаах эйгэҕэ сылдьар эр киһи үлэтэ таһаарыылаах буоларыгар дьахтар кыһаллыахтаах. Эр киһи сылайан кэллэҕинэ: “Хамнаһыҥ ханна баарый?” — диэн хара ааныттан суоһурҕана көрсөр эбэтэр эр киһи тугу эмэ саҥаны боруобалаары гыннаҕына: “Ол эмиэ туоххунуй?” – диэн эр киһилэрин самнарар кэргэттэри соччо өйдөөбөппүн. Уопсайынан ыллахха, эр киһи үксүгэр дьиэ кэргэнигэр ыал бастакы оҕотун курдук буолар. Онон кинини хайҕыы, харыстыы, бүөбэйдии сылдьыллыахтааҕын кэрэ аҥаардар бары өйдүүллэрэ буоллар.
Үөрүүбүн, ситиһиилэрбин аан бастакынан үллэстэр киһим – мин киэҥ көҕүстээх кэргэним. Биллэн турар, ханнык баҕарар ыалга курдук, өйдөспөт, ыарахан түгэннэр син баар буолаллар. Оччоҕо кылгас кэмҥэ кэпсэппэт буола сылдьан баран, син биир эйэлэһэҕин.
Этэр тыл иччилээх
-Ыал буолан, оҕо-уруу тэнитэн баран, “Арахсабын” диэн тылы элбэхтик тыалга ыһар кэргэнниилэр баар буолаллар. Ол тыл иччилэнэр. Ол иһин, төһө да кыыһырбытым, баҕар уордайбытым да иһин, ити иччилээх тылы туттубат буола сатыыбын. Сорохтор кэргэннии буолбуттарын туоһулуур биһилэхтэринэн бырахсаллар. Итини олох сөбүлээбэппин. Дьол чыычааҕа эн дьиэҕиттэн көтөн тахсан барыан сөп. Киһи бэйэтэ “ыраламмыта” тиийэн кэлэрэ баар буоллаҕа.
Кыраһыабай буолбатаххына, бэйэҥ эмиэ буруйдааххын
-Хас биирдии дьахтар кимиэхэ да маарыннаабат кэрэлээх, бэйэтэ эрэ билэр кистэлэҥнээх буолар. Оччоҕо эр киһи ол кистэлэҥи сэгэтээри, таайыллыбатах таабырыны арыйаары, кэргэнигэр интэриэһэ өссө күүһүрэр, киниэхэ өйдүүн-санаалыын, эттиин-сиинниин өссө күүскэ тардыһар.
Мин кэрэ аҥаар буоларбынан уонна дьонум-сэргэм ортотугар сылдьар үлэлээхпинэн мэлдьи кыраһыабайдык көстөргө, муодаҕа эппиэттиир таҥастаах-саптаах буоларга дьулуһабын. Бэйэбин көрүммэккэ, кырааскаламмакка эрэ дьоҥҥо-сэргэҕэ тахсыбаппын. “Кыыс оҕо 18 сааһыгар кыраһыабай буолбатах буоллаҕына — айылҕа буруйдаах. Оттон 40 сааһыгар кыраһыабай буолбатах буоллаҕына — бэйэтэ буруйдаах” диэн этэллэр дии. Онон, бу орто дойдуга дьахтар буолан кэлбит аналбытынан уонна кэрэ сибэккигэ тэҥнэһэр туһуттан куруук бэйэбитин оҥосто, тупса сылдьыахтаахпыт.
Уоттаах харахтаах ыччаты көрбөппүн
-“Киһи олоҕун тухары сайдан иһиэхтээх, интэриэһинэй дьону кытары билсэн куттуун-сүрдүүн байабын. Хараҕа уоттаах киһини көрдөхпүнэ: “Кини тугу саҥаны этиэй, киниттэн мин туох саҥаны ылыахпыный?” — диэн киниэхэ тардыһабын. Билигин ыччаттарга оннугу көрбөтөҕүм ыраатта. Ол төрүөтүн толкуйдуу сатыыбын. Наһаа куйаар ситимигэр олорор буоланнар дуу?..”
х х х
Саха концепцията төрүттэнэн олоххо киирэр кэмигэр улааппыт Мария Кобельянова духуобунай сайдыыга, итэҕэлгэ, сахалыы сиэргэ-туомҥа, уу сахалыы ыраастык саҥарарга үөрэммитигэр Элгээйи орто оскуолатын учууталыгар Егор Николаевка, биир дойдулаах суруйааччыларыгар Аким Кондратьевка, Уйбаан Нуолурга, Дьокуускайдааҕы култуура уонна искусство кэллиэһин уһуйааччыларыгар Афанасий Федоровка, Мария Боппоноеваҕа уо.д.а. махтанар.
Надежда ЕГОРОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru