«Сыстыганнаах дьаҥ кэмигэр бэйэ доруобуйатын хайдах көрүнүөххэ сөбүй, тымныы күннэргэ хайдах харыстанабыт?» диэн толкуйга үгүс киһи түһэр.
edersaas.ru
Бүгүн бу тиэмэҕэ норуот синоптигынан биллэр, бэйэтин доруобуйатын тымныынан бөҕөргөтүнэр Тарас Тарасовы-Тускулу кытта кэпсэтэбит.
Тымныыны туһаныахха
— Тарас Лукич, эн быйыл сайын коронавирус инфекцията саамай сатыылаан турар кэмигэр дьиэ кэргэҥҥин кытта Сочинан, Анапанан, Крымынан сылдьан, сынньанан кэллиҥ. Бу тухары хайдах сэрэнэ, харыстана сырыттыгыт?
— Кырдьык, быйылгы курдук холкутук сайылаабатах да ыраатта. Дьиктитэ баара, ол диэки биһиги сылдьар кэммитигэр дьоҥҥо «сыстыганнаах дьаҥ баар» диэн сэрэнии-сэппэнии олох суоҕа. Манна үөрэммиппитинэн, бастаан утаа мааскабытын кэтэр этибит. Онтон дьон олус атыҥырыы көрөллөрүттэн устан кэбиспиппит. Куйааска мааскалаах сылдьар абытайа да бэрт этэ.
— Дойдугутугар кэлэн, тэйиччиттэн олоруу эрэсиимин тутустаххыт дии?
— Тутуһумуна. Ол кэнниттэн бары анаалыстарбытын туттарбыппыт, үчүгэй этэ. Түмүкпүтүн дойдубутугар Чурапчыга илдьэ барбыппыт. Аны, Хайахсыппытыгар «бу дьон соҕурууттан кэллилэр» диэн куттанан, биир да киһи биһиэхэ чугаһаабат түгэнэ кытта баара…
— Дьэ, аны кэпсэтиибит сүрүн тиэмэтигэр — тымныынан доруобуйаны бөҕөргөтүүгэ киириэх. Дьаҥ—ыарыы кэмигэр бу тиэмэ ордук сытыырхайда.
— «Иммунитета мөлтөх киһи ыарыыга түргэнник хаптарар» диэн сөпкө бэлиэтииллэр. Олох доруобай, чэгиэн киһи диэн суох. Киһи ыалдьара-мөлтүүрэ ханна барыай? Мин хааным баттааһына наһаа үрдүгүттэн, эппин-хааммын бөҕөргөтүнэн барбытым. Сарсыарда аайы үс-түөрт мүнүүтэ хаарынан суунабын, сэрээккэлиибин. Бу маннык дьарыктаммытым сүүрбэччэ сыл буолла. Онон этим-хааным тымныыта суох сатаммат. Ордук тымныы ууга умсарбын сөбүлүүбүн. Ууга киирдэхпинэ, тымныы эппин хам ылар.
Тахсаат, киһи тылынан эппэт сүрдээх үчүгэй турукка киирэбин. Нууччалыы эттэххэ, «приятное ощущение». Тымныыга этиҥ-хааныҥ «соһуйар» (стресс). Ити аата тастан киирэр дьайыыга киһи этэ-хаана бэйэтин бэйэтэ көмүскэнэр (иммунитет).
Тымныы — эмп
— «Иммунитет» диэн сахалыы өйдөөтөххө тугуй?
— Доруобай, чөл турук. Киһиэхэ таһыттан киирэр арааһынай дьайыыга этиҥ-хааныҥ утарсыыта, кыра аайы кыһаммат буолуута. Ону ситиһэргэ эти-хааны эрчийиэххэ наада. Тымныы эмп буоларын өйдүөххэ. Омук дойдуларыгар «криотерапия» диэн ньыманан доруобуйаларын бөҕөргөтөллөр. Хаамыра иһигэр киллэрэн баран, 30 кыраадыс тымныыны холбоон, 5 мүнүүтэ буолан баран таһаараллар. Итинник гынан араас ыарыыны эмтииллэр. Оттон биһиэхэ айылҕабыт бэйэтэ биэрэр тымныытын туһаммаппыт. Дьиҥэр, саха дьоно килиимэппит усулуобуйатын туһанан, бары да тымныынан эмтэниэхпитин сөп этэ. Аҕыйах сылынан бу мин курдук дьарыктанар киһи ахсаана элбиэҕэ. Ити скандинавскай хаамыы өтөн киирдэ дии. Билигин хаалыга суох хаампат киһи суоҕун тэҥэ. Онон тымныынан эмтэнии эмиэ хаалыктаах хаамыы курдук дэлэйиэҕэ. Тымныыбытын туһанар кэм кэллэ.
— Ордук коронавирус пандемиятын кэмигэр диэ. Дьиэ усулуобуйатыгар эти-хааны эрчийиигэ эн сүбэҥ.
— Тымныы ууну куттан саҕалыыр ордук. Дьиэҕэ атах сыгынньах сылдьыы туһалаах. Үөрэннэххэ, сыыйа тэлгэһэҕэ хаарга хаамыахха сөп. Коронавирус дьаҥа доруобуйаны көрүнэ сылдьыыга үгүс дьону толкуйдатта, хамсатар буолла. Билигин киһи барыта сөпкө тыыныы дьарыгар ылларда, элбэхтэ хамсанар, сэрээккэлиир буолла.
Күн эстиитин дьайыыта
— Биллэн турар, «тымныынан эмтэниҥ» диэн сүбэ барыларыгар сөп түбэспэтэ чахчы.
— Бу билиҥҥи халлаан туруга — саамай тоҕоостоох кэм. Бастакы хаар түһэриттэн саҕалыыгын. Тымныы сыыйа түһэр дии. Ол курдук, киһи этин-сиинин сыыйа тымныыга үөрэтэр. Эбэн-эбэн 50 кыраадыс тымныыны хайа баҕарар тулуйар буолаҕын.
Киһи доруобуйата Күн эстиитин уларыйыытын ылынымтыа. Ол эстии киһи ис туругар олус күүскэ дьайар. Күн эстиитин кэмигэр радиоактивнай долгун сир магнитнай хаҕар саайыллыытыгар, ол хах «ньалбайан» хаалар. Ол сиргэ биллэр. Онтон сиэттэрэн, киһи эттиктэрэ эмиэ ону билэллэр. Киһи хааныгар кыһыл эттик (эритроцит) күүскэ хамсыыр. Кыһыл эттик 80 %-на — тимир. Магнит тардыытыгар эттиктэр эмискэ чөмөхтөһө түһэллэр (тромб) уонна тымыр устун хаан сүрүүтүн бытаардаллар, бүөлүүллэр. Ол иһин инсульт, инфаркт ыарыыттан дьон охтор, күн сириттэн барар.
— Хааны хайдах ыраастыахха, убатыахха сөбүй? Ковид эмиэ хааны хойуннарар ыарыы дииллэр.
— Отон утаҕа, хааны убатар кучу чэй, киһини уоскутар от эмнэр (пустырник, валерьянка) туһалаахтар.
— Култуура үөрэхтээх киһи сырыы аайы биолог курдук кэпсиигин, сүбэлиигин дии? Эн хантан ону билэҕин?
— Мин эппинэн-хааммынан ону үөрэтэ сылдьабын. Барытын бэйэбинэн боруобалаан билэбин. Онон ханнык да кинигэ, интэриниэт сүбэтинээҕэр бэйэбинэн билбит суолбун этэбин.
Быйыл тоҕо баһаар элбэҕий?
— Айылҕа уларыйыытыгар киирдэххэ, тоҕо быйыл сайын олус курааннаата?
— Быйылгы сыл олох ураты сыл. 2020 сылтан айылҕаҕа Күн эстиитин 24-с сыыкыла (цикл) саҕаланна. Ол иһин улахан эстии быйылгыттан айылҕаҕа ордук билиннэ. Ити курдук, ити эппит сыыкылым уонча сыл барар: 2021-2028 сылларга Күн эстиитин охсуута сиргэ наһаа улаханнык дьайыаҕа. Бу кэм саҕаланыытыгар олоххо бөрүкүтэ суох сабыдыал үксүүр: экэниэмикэ кириисиһэ, сэрии, бэйэ-бэйэни өйдөспөт, тыл тылга киирсибэт буолуу, дьаҥ-хамсык күүскэ өрө туруута, баһаар, халаан. 2020 cыл онно түбэстэ. Онон барыга бары уустук кэм сабардаата. Ити Айылҕа бэйэтин анаан суруллубут сокуона.
— Оччотугар 2021 сылга ама буолуохпут дуо?
— Кэлэр сылтан барыта сыыйа орун-оннугар түһүөҕэ. Күн эстиитин сыыкылын саҕаланыыта арыый да намырыыр.
Кыһын хайдах буолуой?
— Быйылгы кыһыммыт билгэтэ хайдаҕый?
— Сылаас кыһын буолуоҕа. Ордук хоту улуустарга. Тымныы полюһунан аатырар Өймөкөөн улууһугар хаар аҕыйах хонуктааҕыта эрэ түстэ. Дьон бу сылаас турбут күннэрин айылҕа «иэстэһэн», кыһын олус тымныы буолуо диэн дьаахханар. Оннук буолуо суоҕа. Саамай тымныы улуустарга — Өймөкөөҥҥө уонна Дьааҥыга быйыл кыһына сылаас. Ол эҥэр улуустарга эмиэ ичигэс кыһын. Ол оннугар соҕуруу дойдуга тымныйыаҕа. Киин уонна арҕаа улуустарга кыһын эмиэ улаханнык тымныйбат.
— Ол кэм төһө өр барыаҕай?
— Сүүрбэччэ сыл тэнийиэҕэ. Эмиэ Күн эстиитин курдук, быйылгыттан аны «Аччыгый муус кэмэ» (Малый ледниковый период) саҕаланна. Ол эбэтэр соҕуруу дойдуга тымныйахтаах, хоту сиргэ сылыйахтаах.
— Оччотугар ааһан эрэр 2020 сылбыт «алдьархайдаах» сыл эбит дии?
— Бары өттүнэн уустук кэми үөскэтэр сыл – ууга барыы, сир хамсааһына, ойуур баһаара… Ону хайдах баарынан ылынар буоллахпыт. Айылҕаны утары барбыт суох. Кылаабынайа, бэйэни харыстана сылдьыахха наада.
… Кэпсэтиибит түмүгэр мин: «Тускул этэринэн, кыһыммыт «удаленканан» кэлэр үһү» диэн оонньуу-көр оҥостон этэллэрин хайдах ылынаҕыный?», — диэн ыйыппыппар: «Итинник саҥаҕа-иҥэҕэ олох кыһаммаппын. «Тускул эппитинэн дьаһанным» диэн этииттэн миэхэ күндү суох. Бу — дьон билиниитэ, санаата кэлиитэ, бэйэтин олоҕор туһаныыта. Миэхэ үгүстүк махтаналлар».
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Тарас Тарасов-Тускул дьиэтээҕи архыыбыттан