Быйыл 33 сыл анараа өттүгэр буолбут тымныы сүрүннээн киин уонна Бүлүү бөлөх улуустарга хатыланна. Хотугу улуустарга ол оннугар сымнаҕас кыһын буолла.
Бу туһунан Тускул анаан бигэргэтэр. Ол эрээри үгүс дьон быйылгы тымныы кыһын буолбутугар норуот синоптигын «буруйдаатылар». Онон Тускуллуун кэпсэтиибит бу тиэмэттэн саҕаланна.
Норуот дьоруойа
— Тускул, быйыл кыһын улаханнык тымныйбытыгар эн «буруйдаах» буолан таҕыстыҥ дуу?
— Биир сарсыарда миэхэ биир бэркэ кыыһырбыт киһи эрийэ сырытта: «Өлүөхүмэҕэ быйыл хаһан да буолбатах -50 кыраадыс тымныы түстэ. Бу хайдах буолбут киһигиний, тоҕо итинник тымныы буолла? Хаһан да маннык тымныы биһиэхэ буола илигэ!» Бастаан утаа быһаараары гынан баран тохтоотум. Өскө бу киһи миигин тымныыны оҥоро олорор дии саныыр буоллаҕына, кини санаатын хайдах да уларыппаппын. Онон «Тускул быйыл ичигэс кыһын буолуо диэбитэ, албыннаабыт» диир дьон эмиэ ити ахтан холобурдаабыт киһим курдук дьон буоллахтара. Уопсайынан, дьон саҥатыгар өһүргэммэппин, аахса да, быһаарса да барбаппын. Эн да, миигин кытта өрүү кэпсэтэр, билгэбин киэҥник сырдатар киһи, бигэргэтэриҥ чахчы – мин «Кыра мууһуруу кэмэ» (малый ледниковый период) кэллэ» диэн кэлиҥҥи сылларга ыллаабаппын эрэ. Ол эбэтэр, өрүү киин улуустарга тымныйар, хоту улуустарга сылыйар диэн этэбин. Норуот бэйэтэ булан таһааран, араастаан хоһуйар, анекдоттары айар. Уопсайынан, гидрометео-киин даҕаны 60-65% эрэ таба этэр. Онон мин да анаарыыбар оннук буолуон сөп. Түгэнинэн туһанан, «Саха сиригэр» уонна «Эдэр саас» саайтка махтанабын – бу хаһыакка уонна электроннай таһаарыыга бэчээттэммит хаартыскаларым социальнай ситимнэргэ араас суруктаах-бичиктээх тарҕаннылар аҕай. Ити хаартыскалары анаан көрдөөн булан, суруктаан-бичиктээн тарҕатыы – тустаах дьоҥҥо үлэ бөҕө буоллаҕа.
11 сыл буола-буола — уларыйыы
— Тымныыбытыгар киириэххэ. Сиһилии, дьэ, быһаар дуу.
— Киһи – айылҕа оҕото. Ол эбэтэр биһиги айылҕа оҥоһуутунан олоробут. Дьыл эргиирин 25-с циклигэр киирдибит. Оттон бу эргиир күн эстиитин кытта ыкса сибээстээх. 11 сыл буола-буола дьыл кэрчигэ уларыйар. Дьэ, ол кэрчиктэн кэрчиккэ киириигэ араас бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй, күн-дьыл уларыйыылара өйгө-санааҕа хаалар гына буолаллар. Ыраата барбакка, 90-c сыллар саҥаларыттан холобурдуум. Бу кэм кэрчигин бары өйдүүбүт. Төһөлөөх олохпутун уларыппыт кэмий?
Онно 11 сылы эбиэххэ.
2010-с сыллар саҥаларыгар ньиэп сыаната түһэн, солкуобай суолтата кыччаабыта, Крым уонна Украина айдаана сэриигэ тиийэ тиэрдэ сыспыта. Төһөлөөх элбэх киһи дойдуларыттан тэскилээбиттэрэй? Экэниэмикэ кириисиһэ биллибитэ.
Аны бу сылларга эмиэ 11 сылы эбиэххэ. 2020-с cыллар хайдах саҕаланнылар? Сыстыганнаах ыарыы-дьаҥ буулаан, олохпут эмиэ тосту уларыйда. Ол эмиэ экэниэмикэҕэ дьайда. Онон биир-икки сылы быысаһан, 11 сыл буола-буола олохпут өрө ытыллан ылар. Сабаҕалаатахха, 2020-2023 сылларга уустук кэмнэр кэннилэриттэн уоскулаҥ сыллар буолуохтара. Онтон эмиэ 2030-с сыллар саҥаларыгар олохпут ытыллан туруоҕа. Ити күн эстиитин кытта ыкса сибээстээх. 11 сыл буола-буола айылҕаҕа, бэлиитикэҕэ, экэниэмикэҕэ «будулҕан» дьыллар буолаллар. Айылҕа оҥоһуутунан күҥҥэ эстии тахсыытыгар, үгүс бээтинэ үөскүүр. Ол түмүгэр Сиргэ салгын хамсаан, араас уустук уларыйыы буолан, дьон санаатын булкуйар. Айылҕаҕа килиимэккэ кытта улахан уларыйыы буолар. Онон быйылгы хаһан да буолбатах тымныы эмиэ күн эстиитин кытта сибээстээх.
«Кыра мууһуруу кэмигэр» (малый ледниковый период) саас уонна күһүн сылыйар. Саас эрдэлиэ, күһүн хойутуо. Киин улуустарга тымныйыаҕа, хоту улуустарга кыһына сымныаҕа – бу 25 сыл устата барар. Биһиги 25-c циклгэ былырыын, 2020 сылга киирдибит. Онон 2023 сылга диэри маннык тымныы кыһын салҕанар чинчилээх.
Халлаан туруга Ый уонна Үргэл (плеяда звезд) аалсыытын кытта сибээстээх. Ый Үргэли үөһэнэн аастаҕына – кураан, ортотунан бардаҕына – өҥ, алларанан аастаҕына – уу сута дьыллар. Тохсунньу саҥатыгар Ый Үргэли үөһэнэн ааста. Онон быйыл сайын киһи тулуйбат куйаас күннэрэ буолан, сир-дойду барыта кууруоҕа. Оттон сааһы билгэлээһин билигин эрдэ – муус устарга Былаҕачыанайап кэмигэр анаарыахпыт.
Тымныыны кытта күн аайы алтыһыы
Тускул бу күннэргэ -51 кыраадыска Дьокуускай «моржтарын» кытта сөтүөлээтэ. «Урукку дьылларга куоракка олорор эрдэхпинэ, -40 кыраадыс тымныыга сөтүөлүүр этим. Онон хойуу туманнаах 50-тан тахса кыраадыс тымныыга аан бастакыбын сөтүөлээтим. Уруккуга тэҥнээтэххэ, киһи этин хам ылан кэбиһэр эбит. Ол эрээри ууга киирэн, этиҥ үөрэнэн, тахсыаххын баҕарбаккын. «Моржтар» сыгынньахтанаат, ойбонноругар киирэллэр эбит. Оннук ууттан тахсаат, таҥналлар. Үөрүйэҕэ суох киһиэхэ – тымныы. Оттон дойдубар Чурапчы Хайахсытыгар сарсыарда биэскэ-алтаҕа туран, хаарынан суунабын. Онон тымныыны кытта күн аайы алтыһа сылдьар киһибин», — диэн кэпсиир Тускул.
Елена Потоцкая, edersaas.ru