От ыйын саҕаланыытыгар Ийэ айылҕа өрөспүүбүлүкэ улуустарын кэтэһиилээх ардаҕынан күндүлээтэ.
edersaas.ru
Онон дьон-сэргэ арыый сөрүүкээн өрө тыынна, сир-дойду да нүөлсүйдэ.
От ыйа: Тускул билгэтэ
Тускул от ыйын бастакы нэдиэлэтин көтүтэн, хаалбыт күннэри бу курдук сылыктыыр:
— От ыйын саҕаланыыта киин, соҕуруу, Бүлүү бөлөх улуустарга сөбүгэр ардахтаах буолуоҕа. Ол эбэтэр 15-16 күннэригэр улаханнык ардаан ылыаҕа. Алаас кырса, былырыын күһүн ардахтаах буолан, тулуктаста. Онон түһэн ааспыт ардах кэнниттэн от хойуутук үүнэрэ саарбаҕа суох. Отчуттар от көрдөөн онно-манна көспөккө, дойдуларыгар оттоон-мастаан, сыл тахсалларын булунуохтара.
От ыйа урукку сайыннарга холоотоххо, наһаа куйааһа суох буолуо. Кэмиттэн кэмигэр үгүс сири хабан, күүстээх этиҥнээх ардах сотору-сотору кэлэн түһүөҕэ.
От кэмин Таҥаралара
Саха оттуур кэмин үс Таҥаранан бэлиэтиир: от ыйын 12 күнэ – Бөтүрүөп Таҥара, окко киирэр кэм. Хойутаабыт дьон «абааһылар мунньахтарын» кэнниттэн (от ыйын 15 күнүттэн) киирэллэр. Атырдьах ыйын 2 күнэ – Ылдьыын Таҥара, хотуур ортото; балаҕан ыйын 14 күнэ – Сэмэнэп Таҥара, от үлэтин бүтүүтэ.
Онтон үгүс киһи от ыйын 13 күнүттэн — “Кунай Хотуурдаах” күнтэн куттаналлар. Ол аата “Абааһылар мунньахтара” — от ыйын 12 күнүгэр түүн 12 чаастан от ыйын 13 күнүн түүн 12 чааһа туолуор диэри. “Абааһы мунньаҕын” кэмигэр айдаарар, тыаһы таһаарар аньыы. Тыаһаамаҥ-ууһаамаҥ, мээнэ күлүмэҥ-салымаҥ, улахан үлэни үлэлээмэҥ, си дьүкээр сылдьыллыахтаах.
От ыйын 17 күнүттэн 27 күнүгэр диэри үгүс улуустарга кураан күннэр тураллар. Бу үлүмнэһэн оттуурга саамай табыгастаах кэм. Онтон от ыйын 28, 29, 30 күннэригэр ардахтаах күннэр туруохтара. Онон бу күннэргэ эрдэттэн былааннаан дьаһаныҥ.
Сөтүө кэмэ хаһан?
Быйылгы от ыйыгар сөтүөлүүр кэм кэмчи буолуоҕа. От ыйын 10, 11, 12, 13, 14 күннэригэр саамай сөтүөлүүр кэм.
Бу күннэргэ улаханнык куйаарыаҕа. Дьэ, уонна быйылгы сайыҥҥа сөтүөлүүр кэм манан бүтүөҕэ. Ити кэмтэн ыла 30 кыраадыстаах куйаас күн суох.
Хоту улуустарга куйаарыаҕа
Быйылгы сылтан саҕалаан Күн уотун күүһэ (солнечная активность) мөлтүүр. 2020 сылтан, нууччалыы эттэххэ, “Малай Ледниковай период” саҕаланар. Ол курдук, 1728 сыллаахха Европа, Азия барыта тоҥмута. Ол оннугар Хоту сир ирбитэ. Онон сибээстээн хотугу улуустарга: Дьааҥыга, Өймөкөөҥҥө, Халымаҕа, Муомаҕа, Өлөөҥҥө киин улуустардааҕар биллэ куйаарыаҕа.
Онтон куттанар табыллыбат. Аан Ийэ айылҕабыт бэйэтэ оҥорор. Онтун кэмигэр оһорунар. Ол курдук, 20 сыл аастаҕына, төттөрү “ледниковай” дэнэр кэмҥэ төннүөхпүт. Ол ириэрбитин барытын тоҥорон, оннугар түһэрэр. Санааҕытын түһэримэҥ, хоту дойду олоҕо бэйэтин дьаалытынан устуоҕа.
Сир аһа быйыл — өлгөм
Кылаабынайа, угут ардах кэмигэр кэлэн түһэн, быйылгы сир аһын кураантан өрүһүйдэ.
Онон мантан күһүн Сахабыт сирин маанылаах сир астара — дьэдьэн, сугун, хаптаҕас, моонньоҕон өлгөмнүк үүнэн, дойдубут дьонун-сэргэтин күндүлүөхтэрэ.
Тускул алгыһа
Оттуур алааскытын, ходуһаҕытын,
Бэркэ болҕойон эргиччи көрүҥ.
Олорор сиргит иитин-саҕатын
Алгыстаах тылгытынан алҕаан анаарыҥ.
Аһыаххыт иннинэ арыылаах-сыалаах аскыт бастыҥынан,
Айах тутан аһатыҥ, алҕааҥ:
Сир-дойду,
Сир-уот,
Сир-Ийэ оччоҕо ичигэс тыынынан илгийиэ,
Сылаас хоонньугар хорҕотуо,
Итии хаанныа,
Уһун тыынныа.
ТУСКУО !!!
Чэгиэн буолуҥ,
Чөл буолуҥ!
Этэҥҥэ буолуҥ!
… Ити курдук, Тускул от ыйынааҕы алгыһын тиэрдэн туран, бар дьонугар от ыйа уйгулаах, быйаҥнаах буоларыгар баҕаран, алгыһын тиэртэ.
Елена ПОТОЦКАЯ, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска – ааптар түһэриитэ уонна интэриниэттэн.