Тускул: «Кулун тутар бастакы аҥара уруккутунааҕар тымныы буолуоҕа»

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Сахалар өбүгэ саҕаттан кулун тутар ыйынан  саас төһө эрдэ кэлэрин, сайын хайдах буолуон билгэлииллэрэ.

Оттон Тускул кулун тутар хайдах буоларын туһунан билгэтэ маннык буолла. Кини анаарыытын ааспыт ыйы кытта тэҥнээһинтэн саҕалаата.

Олунньу кэһэттэ ээ…

— Дьэ, олунньу улахан уларыйыылара хоту сиргэ эрэ буолбакка, аан дойдуга барытыгар улахан айдааны таһаарда. Европаҕа да, Арассыыйаҕа  да хаһан да түспэтэх тымныы бэлиэтэннэ. Урукку кэмҥэ хаһан да тымныйбатах Комига -45, Архангельскайга, Чувашияҕа, Карелияҕа -40 кыраадыска тиийэ тымныйа сырытта.

Хара муора кытыытын куруортарыгар Крымҥа, Сочига, Краснодарскай кыраайга 30 сылга түспэтэх халыҥ хаар түстэ,  -20 тымныынан сабардаата. Манна киһи аһыйара диэн хас эмэ сүүһүнэн сыл үүннэрбит виноградтара иэдэйдэхтэрэ.

Айылҕа алдьархайа Европа, Азия эрэ континена буолбакка, Эмиэрикэни барытын 73% хаарынан бүрүйдэ. Ордук Техас, Онтарио штаттара хаарга баттатан, уоттара быстан, мөлүйүөнүнэн киһи иэдээҥҥэ түбэстэ.

Онон айылҕа иэдээнэ “Глобальное потепление” дии олорор дьоҥҥо, кэтэспэтэх өттүттэн көрдөрдө. Мин былырыыҥҥыттан бары суруйууларбар “Малый ледиковый период” иһэр диэн суруйан турабын. Бу оруобуна Азияны, Европаны, Эмиэрикэни таарыйыаҕа  диэбитим. Бу өссө саамай кырата.  Устуоруйаны  сэгэтэн көрдөххө, Дунай, Сена, Венеция өрүстэрэ  1795 — 1788 сылларга 15 см халыҥнык мууһура сылдьыбыттарын былыргы уруһуйдар көрдөрөллөр.

Маны сэргэ Күн 25-с цикла саҕаламмыт сыллара үгүһү этэллэр. Быйылгы кыһыммытын 30 сыл анараа өттүнээҕи сылларга майгыннаталлар. Айылҕа уларыйыылара бу сылларга 1991-1993 сылларга сөп түбэһэллэр. Ол кыһын -50 кыраадыстаах тымныылар, сайыҥҥы өттүгэр уот курааннар турбуттара. Быйылгы сайын онно чугаһыыр сибикилээх. Өрүс илин эҥэрдэр бу курааннар охсууларыгар 2-3 сыл тулуһуохтара, үгүс алаастар 60-70% бырыһыаннара ууга тураллар. Ол уолан, ходуһа тахсан оттотуоҕа. Өскө  уһуур буоллаҕына, улахан уустук кэм  үөскүөн сөп.

Кулун тутар хайдах буолуой?

Кулун тутар сахаҕа дириҥ суолталаах ый. Аата да этэринэн, бу кэмҥэ Дьөһөгөй оҕото сыһыыга-хонууга сылдьан көҥүл төрүүр-ууһуур. Дьөһөгөй Айыы — Сылгы таҥарата, саха таҥарата. Дьөһөгөй Айыы киһиэхэ күүһү, үлэлиир дьоҕуру, хаһаайын буолуу өйдөбүлүн иҥэрэр:  бэйэ бас билэр күрүөлэниитэ-хаһааланыыта, дьиэлэниитэ-уоттаныыта, сүөһүлэниитэ, сылгыланыыта.

Кулун тутар  былыр былыргыттан кубулҕаттаах, тыаллаах-куустаах ыйынан биллэр. Ый бастакы аҥара уруккутунааҕар тымныы буолуоҕа. Бу ый I дэкээдэтэ күнүс: -27С-20С кыраадыс, түүн -39С-36С тымныы. II  дэкээдэҕэ  биллэрдик сылыйыаҕа: күнүс -13-9 кыраадыс, түүн  28С -20С  кыраадыс тымныйар. III  дэкээдэҕэ күнүс -7-4 кыраадыс , түүн  17С -10С  кыраадыс тымныйар.

БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАР

Быйыл хаһааҥҥытааҕар да урукку сыллардааҕар балай да тымныйда. Бүлүү эҥэр I дэкээдэҕэ тымныы буолуоҕа: күнүс -28С-20С кыраадыс, түүн -39С-27С тымныы. II  дэкээдэҕэ   күнүһүн -11С-9С кыраадыс, түүн -23С-17С  кыраадыс тымныйар. III  дэкээдэҕэ  сылаас лаппа биллиэҕэ: күнүс -7С-3С кыраадыс тымныы, түүн -14С-10С кыраадыс тымныйар. Ый иккис аҥара  хаардаах тибиилээх буолуоҕа.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ:

Өлүөхүмэҕэ кулун тутар бастакы дэкээдэтигэр уруккулардааҕар лаппа тымныы буолуо. Бу ый I дэкээдэтигэр С-18С кыраадыс тымныы, түүн -38С-30С тымныы. II дэкээдэҕэ уруккутун курдук сымнаһыар буолуо -11С-6С кыраадыс тымныы, түүн  25С-16С кыраадыс тымныйар . III  дэкээдэҕэ күнүс -5С-0С кыраадыс, түүн -10С-7С кыраадыс тымныйар. Кулун тутар хаара кэмчи. Тыаллаах-куустаах буолуо.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА:

Тымныы полюһугар олунньу ый уруккуга холоотоххо, сымнаһыар буолла. Магадаантан муора салгынын сабыдыалынан урукку курдук тоһуттаҕас тымныы түспэтэ.  Ол  халлааммыт уларыйыытын кытта сибээстээх. Ол оннугар соҕуруу дойду тымныйар.

Бу ый I дэкээдэҕэ тымныы буолар: күнүс -32С-27С кыраадыс, түүн -44С-37С тымныы. II дэкээдэҕэ  сымнаһыар: күнүс -20С-17С кыраадыс, түүн  -34С-28С кыраадыс тымныйар. III дэкээдэҕэ күнүс -35С-30С кыраадыс, түүн  -43С-40С кыраадыс тымныйар.

ДЬААҤЫ УЛУУҺА:

Быйылгы да кыһын Дьааҥы хотугу улуустартан саамай тымныылара буолла. Кулун тутарга I дэкээдэҕэ түүҥҥү өттүгэр балай да тымныы буолар: күнүс -35С-28С кыраадыс, түүн -49С-40С тымныы буолар. II дэкээдэҕэ  тымныы арыый да сымныаҕа: күнүс -26С-20С кыраадыс, түүн  -37С-30С  кыраадыс тымныйар. III дэкээдэҕэ  күнүс -15С-10С кыраадыс, түүн  -25С-18С кыраадыс тымныйар .

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА ХАЛЫМА УЛУУСТАРА:

Халыма Индигир эҥэр улуустарга быйыл олунньуга улаханнык тымныйда. Кулун тутарга түүнүн тымныйыаҕа, күнүһүн сылыйа түһүөҕэ. II дэкээдэҕэ улахан тымныылар сыыйа намырыахтара: күнүс -25С-15С кыраадыс, түүн -43С-30С  кыраадыс тымныйар. III дэкээдэҕэ  күнүс -10С-7С кыраадыс, түүн  27С-20С кыраадыс тымныйар .

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ:

 Артика арҕаа улуустарыгар кулун тутар бастакы аҥарыгар улахан тымныылар түүҥҥү өттүгэр туруохтара.  I дэкээдэҕэ   тымныы буолар: күнүс -37С-31С кыраадыс, түүн -40С-34С тымныы. Кыраһа хаардаах буолуо. II дэкээдэҕэ  улахан буурҕалар түһүөхтэрэ. Күнүс -25С-20С кыраадыс, түүн -40С-30С  кыраадыс тымныйар . III дэкээдэҕэ  күнүс -18С-16С кыраадыс, түүн  20С-25С кыраадыс тымныйар.

Тот салгын — саас бэлиэтэ

Кулун тутар 22 күнүгэр сырдык уонна хараҥа тэҥнэһэллэр, онтон сырдык баһыйан барар. Онон бу кэм саас саҕаламмыт күнүнэн ааҕыллар. Бу кэмҥэ киһи харыстаныахтаах эргэ дьыла бүтэр. Саҥа дьыл саҕаланар, тот салгын түһэр. Кулун тутарга бэлиэтээһин буолар. Бу бэлиэтээһин олунньуга буолбут сылыйыы кэмин баттаһа буолар уонна муус устарыгар ириэрии буолан эргийэр. Ый икки сүрүн тыаллаах : хомурах уонна сыыр хастыыр тыал.

Кулун тутартан тоҕус тибии түстэҕинэ, угут бэлиэтэ. Ый икки тыаллаах: хаардаах көмнөҕү түһэрэр тыал уонна сыыр хастыыр тыал. Ый хаара — туллук кэлэр хаара.

Кулун тутар  балаҕан ыйы батыһар. Араҥас сулус халлаан оройугар турдаҕына — саас эрдэлиир, ынах сүөһүгэ үчүгэй сайын буолар. Арҕааттан, соҕуруулуу-арҕааттан олооһун тыал түстэҕинэ, хаар кэлэр. Сарсыарда дьэргэлгэн түстэҕинэ, былыта суох үчүгэй күн буолар. Сулустар өлбөөрөн көстөр буоллахтарына, халлаан сылыйар. Эрдэ хараардаҕына, үүнээйи сааскы хапсыыртан тахсыыта бытаарар. Түүн тымныйдаҕына, сир аһа үүммэт.

Кулун тутар билгэтэ:


1
— Хотой кэлэн уйатын хаардыыр, көмнөх хаар түһэр. Ымыы көстөр.

2 — Кыһын ортото. Киргил төрүүр. Эһэ биир өттүгэр эргийэн баран, салгыы утуйар.

6 — Күнүс ылаарар, бастакы бэлиэтээһин.

12 — Суол килэрийэр.

13 — Хаар ирэн, сарайтан таммалыыр.

14 — Дьэбдьэкиэйэп күнэ. Күнүһүн сылыйан ириэһин саҕаланар. Бу күн хотуттан, арҕааттан тыалырдаҕына — сайына сөрүүн, хаһыҥнаах, сир аһа аҕыйах буолар. Хаардаатаҕына — сайына ардахтаах. Саҥа төрөөбүт ый сууннаҕына, сайынын өлгөм үүнүү. Күүскэ сылыйдаҕына — саас эрдэ кэлэр.

15 — Улар охсоро саҕаланар.

17 — Бэлиэтээһин.
20 — Тураах кэлэр. Бу күн сылаас буоллаҕына — 40 күн сылыйар, тымныы буоллаҕына — 40 күн тымныйар.

21 — Күн түүнү кытта тэҥнэһэр. Уһуна 12 чаас. Туллук кэлэр, кукаакы уйаланар. Тэҥкэ ойуурга суор уйатын оҥостор, бастакы сымыытын түһэрэр. Бу күнү Саха төрөөбүт күнэ дииллэр эбит. Сырдыкка тахсар туому толороллор. Иһиккэ уот иитэн баран, уоту аһатан, алгыс анаан туран, күнү батыһа эргийэн кэлэллэр. Уокка, дьиэ оһоҕор үс үрүҥ кылы алҕаан биэрэллэр.

22 — Саас кэлэр.

30 — Сылаас Өлөксөй күнэ, ый туолуута. Таммах таммалыыр, онуоха муус чопчулар уһун, хойуу буоллахтарына — уулаах саас, кылгас буоллахтарына — сааһын уутун-хаарын көтүтэр.

31 — Саарба, солоҥдо төрүүр. Тыалырдаҕына, суолу томтотор.

… Дьэ, норуот синоптигынан ааттанар Тускул кулун тутары итинник билгэлээн тойонноото. Саас кэлбитинэн, доҕоттор! Сааскы ылааҥы күннэринэн!

Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыска —  Alexander Dersu түһэриитэ. Рас.фокус.ру саайтан.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0