Норуот синоптига Тускул сыл бастакы ыйын – тохсунньуну билгэлиирэ саха киһитин барытын кэриэтэ өрүү интэриэһиргэтэр. Ол курдук, былырыын тохсунньуну билгэлээбитэ соторутааҥҥа диэри батсаапка тарҕана сылдьыбыта.
Дьэ, онон Тускул 2022 сыл тохсунньутун хайдах билгэлиирий? Бу туһунан сиһилии билсиэх.
ТОХСУННЬУ –
ТАҤХА ХААН ЫЙА
2022 сыл – Одун Хаан сыла. Тохсунньуну былыр “бүтэй кэм” дииллэрэ. Хотугу сахалар “хараҥа ый” диэн ааттыыллар. Тохсунньу ый түүнэ – уһун, күнүһэ – кылгас. Аам-даам тымныы түһэр, хараҥа бүрүүкүүр. Дьон хараҥа оройугар, дьыл быыһыгар бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэллэр. Онон таҥхаланыы диэн үөскээбит. Тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыны билгэлииллэр. Бу ыйы от ыйа батыһар. Тымныйдаҕына – сайына сөрүүн, сылыйдаҕына – сайына куйаас. Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүн буолар. Элбэхтик кыраһалаатаҕына, өҥ сайыны күүтэллэр. Тохсунньуга тымныы хам тутар, сэтэриир. Ол эрээри, хонон турдах аайы халлаан сылыйан эрэрэ, күн уһаан иһэрэ биллэр буолар. Тибии типтэҕинэ, от ыйыгар улаханнык сөрүүдүйэн ылар. Кыраһа элбэхтик түстэҕинэ, өҥ дьылы күүтэллэр.
Тохсунньу 9 күнүгэр Ый уонна Үргэл алтыһыыта буолар. Улахан тыал суох. Тымныы хам тутар. Өссө сэтэриир курдук буолар. Тохсунньу ортотун диэки тоҥсоҕой маһы тоҥсуйан торулутар. Итини «тымныыны кэрдэр быһыыта» дииллэр.
ТОХСУННЬУ БИЛГЭТЭ
Тохсунньу 7 күнэ – Ороһуоспа. Ороһуоспа тымныыта түһэр. Бу күн былытырдаҕына, сис былыт тохсунньу 14-гэр диэри туруоҕа, былытырбатаҕына – тымныы сэтэриир. Сылыйдаҕына – сааһа тымныы, хаардаатаҕына – сайына өҥсүйэр. Киэһэтин халлааҥҥа сулус аҕыйах буоллаҕына, отон аанньа үүммэт.
Тохсунньу 9 күнэ — Ый уонна Үргэл алтыһыыта буолар. Былыргы сахалар бу түгэни анаан кэтээн көрөөччүлэр. Үчүгэй дьыл буоларыгар үргэл ыйдыын алтынньы 14, сэтинньи 12, ахсынньы 11, тохсунньу 9, олунньу 7, кулун тутар 4, ыам ыйын 1 күннэригэр алтыһар. Оттон кураан дьыл кэлэригэр хойутаан алтыһар.
Тохсунньу 12 күнэ – сүллүүкүттэр тахсаллар. Маҥнай хамначчыттара тахсан, абааһыта суох өтөхсүйбүт дьиэлэри оттон ититэллэр.
Тохсунньу 14 күнэ – Баһылайап (Эргэ саҥа сыл). Бу күн ханнык кэмҥэ былытырбытынан дьаҥ-дьаһах хаһан буоларын быһаараллар.
Тохсунньу 19 күнэ – Кириһиэнньэ. Кириһиэнньэ тымныыта түһэр. Бу күн күннээх уонна тымныы буоллаҕына – сайына кураан. Сарсыарда сүллүүкүттэр төттөрү киирэллэр диэн, ыаллар эрдэ туран, сүөһү уулатар ойбоннорун тэһэн, сүүрдээн кэбиһэллэрэ.
Тохсунньу 20 күнэ – былыр таҥара күлүгүн сууйаллара уонна сибэтиэй уутунан дьиэлэрин, хотоннорун, сүөһүлэрин ыраастыыллара, арчылыыллара.
Тохсунньу 31 күнэ – Бастакы Охонооһойоп. Эһэ арҕаҕар сытан, иккис өттүгэр эргийэр, ытыһын биирдэ саланар. Дьыл оҕуһун муоһа мүлүрүйэр.
УЛУУСТАРЫНАН ХАЛЛААН ТУРУГА
КИИН УЛУУСТАР
Тохсунньу урукку сылларга тэҥнээтэххэ, балай да сымнаҕас буолара сабаҕаланар.
I дэкээдэҕэ сөбүгэр соҕус хаардаах, сымнаһыар. Күнүс -46С, -40С кыраадыс тымныы, түүнүн -46С, -51С кыраадыс. Кыраһа хаара кэмчи.
II дэкээдэҕэ сөбүгэр сөҥүүлээх. Күнүс -37 -40С кыраадыс тымныы, түүнүн -43С -48С кыраадыс тымныы.
III дэкээдэҕэ хаара кэмчи соҕус буолсу, көннөрү тымныйар. Күнүс-35С -37С кыраадыс тымныы, түүн -40С -44С кыраадыс тымныы.
БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАР
Манна киин улуустарга тэҥнээтэххэ, балай да сымнаһыар. I уонна III дэкээдэлэргэ хаарынан хатаҕалыыһы.
I дэкээдэҕэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сылаас. Күнүс -36С, -40С кыраадыс тымныы, түүнүн -44С, -47С, хаара кэмчи. II дэкээдэҕэ балай да хаардаах буолсу, күнүс -34-33С кыраадыс тымныы, түүнүн -37С -42С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ хаара балай да буолсу. Былыттаах буолан, улахан тымныы түһүө суох. Күнүс-29 С-31С кыраадыс тымныы, түүн -36С -33С кыраадыс тымныы.
ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ
Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга бары улуустардааҕар тохсунньу I-II дэкээдэлэригэр балай да хаардаах. Ол түмүгэр былыттаах күннэрэ баһыйан, улаханнык тымныйыа суох.
Бу ый I дэкээдэтэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ сылаас. Күнүс -29С -37С кыраадыс тымныы, түүнүн -45С -40С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара балайда соҕус буолсу, күнүс -29С-32С кыраадыс тымныы, түүнүн -32С -36С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ хаара балайда буолсу, көннөрү тымныйыыһы. Күнүс-29С -25С кыраадыс тымныы, түүн -33С -28С кыраадыс тымныы.
ӨЙМӨКӨӨН УЛУУҺА
Саха сирин саамай тымныы улууһунан биллэр да, урукку сыллардааҕар тохсунньу быйыл манна сымнаҕас. Кыра хаар I дэкээдэҕэ баар. Күнүс -40С-50С кыраадыс тымныы, түүн -54С-51С тымныы. II дэкээдэҕэ балай да тымныы буолсу: күнүһүн -46С-44С кыраадыс тымныы, түүн -49С-54С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -46С-51С кыраадыс тымныы, түүн -53С-56С кыраадыс тымныы.
ДЬААҤЫ УЛУУҺА
Манна бастакы уонна үһүс дэкээдэҕэ хаардаах курдук, онон иккис-үһүс дэкээдэҕэ урукку сыллардааҕар сымнаһыар буолсу дуу. I дэкээдэҕэ күнүс -53С -50С кыраадыс тымныы, түүнүн -56С -54С тымныы. II дэкээдэҕэ балай да тымныы буолсу, күнүһүн -47С-44С кыраадыс тымныы, түүнүн -53С-50С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ былыт кэлэринэн арыый да тымныйыыһы. Күнүһүн -42С -45С кыраадыс тымныы, түүн -49С -45С кыраадыс тымныйыыһы.
АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА ХАЛЫМА УЛУУСТАРА. Халыма-Индигиир эҥэр улуустарга, тохсунньуга бастакы дэкээдэҕэ хаардаах буолсу, иккис дэкээдэҕэ хаар олох да суох буолсу. I дэкээдэҕэ күнүс -48С -42С кыраадыс тымныы, түүн -50С -45С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара суох буолсу, көннөрү тымныы, күнүһүн -45С -42С кыраадыс тымныы, түүнүн -44С -47С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн -39С -41С кыраадыс сылаас, түүн -44С -47С кыраадыс тымныы.
АНААБЫР, ӨЛӨӨН, БУЛУҤ
Арктика эҥэр улуустарга тохсунньу үһүс дэкээдэтигэр балай да хаардаах буолсу. Бастакы-иккис дэкээдэлэргэ хаара кэмчи соҕус.
I дэкээдэҕэ күнүс -31С -45С кыраадыс тымныы, түүн -43С -48С тымныы. II дэкээдэҕэ көннөрү тымныы буолсу: күнүһүн -40С-35С кыраадыс тымныы, түүнүн -40С-43С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ хаардаах буолсу. Күнүһүн -34С -30С кыраадыс тымныы, түүн -37С -34С кыраадыс тымныы.
Елена Потоцкая, edersaas.ru