Тускул билгэтэ: «Тохсунньуга киин улуустарга тымныы бэйэтин күүскэ биллэриэҕэ»

Бөлөххө киир:

Ахсынньы ый үүт туманнаах чысхаан тымныынан быйылгы уустук сылы түмүктээн эрэр.

edersaas.ru

Ол да иһин буолуо, тохсунньу хайдах буолуоҕун туһунан Тускул билгэтин үгүс киһи интэриэһиргиирэ чахчы. Дьэ, онон норуот синоптига тохсунньу ыйы төһө тымныйыа диэн билгэлиирий? Тускул билгэтин сэргиэҕиҥ.

— Бүтэн эрэр сыл ахсынньыта кыһын баарын биллэрдэ. Ордук — киин улуустарга. Таатта улууһугар Ытык Күөл хаста да тымныы рекордун оҥордо: -54 С кыраадыска тиийэ сырытта. Ол эбэтэр «Тымныы полюстарабыт» дэнэр Өймөкөөнү, Дьааҥыны кэннигэр хаалларда. Онон кэлэр сыл бэс ыйа сырылатан куйаас да куйаас буолуоҕа!

Быйылгы билгэлэрбэр күн эһиилгиттэн сыл аайы 2025 сылга диэри күүһүрүөҕэ, онон куйаас сайын кэлиэҕэ диэн эппитим. 2025 сылга күн актыыбынаһын аан оройо буолуохтаах. 2011 сылы ким өйдүүрүй? Оннук куйаарыаҕа. Хоту улуустар 2021 сылтан саҕалаан, сайыҥҥы өттүгэр киин улуустары баһыйар гына сылыйыахтара. Кыһын хоту эҥээр тымныыта сымныаҕа, ол оннугар киин улуустар тымныйыахтара. Күһүн быйылгы курдук хойутуоҕа. Саас сыл аайы эрдэлээн кэлиэҕэ. Бу барыта түөрт сыл устата — 2025 сылга диэри буолуоҕа.

Тохсунньу 9 күнүгэр Үргэл Ыйы кытта алтыһыахтаах. Онон хайдах сайын кэлэрэ онно быһаарыллыаҕа.

Таҥха хаан ыйа

Тохсунньуну былыр бүтэй кэм дииллэрэ. Хотугу сахалар «Хараҥа ый» диэн ааттыыллар. Тохсунньу түүнэ — уһун, күнүһэ — кылгас. Аам-даам тымныы түһэр. Хараҥа бүрүүкүүр. Дьон хараҥа оройугар, дьыл быыһыгар бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэллэр. Онон таҥхаланыы диэн үөскээбит. Тохсунньуга сааһы уонна сайыны билгэлииллэр. Бу ыйы от ыйа батыһар. Тымныйдаҕына — сайына сөрүүн, сылыйдаҕына – сайына куйаас. Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүн буолар. Элбэхтик кыраһалаатаҕына, өҥ сайыны күүтэллэр. Тохсунньуга тымныы хам тутар, сэтэриир. Ити эрээри, хонон турдах аайы халлаан сылыйан эрэрэ, күн уһаан иһэрэ биллэр буолар.

Тохсунньу билгэтэ

7 – Ороһуоспа. Ороһуоспа тымныыта түһэр. Бу күн былытырдаҕына, сис былыт тохсунньу 14-гэр диэри туруоҕа, былытырбатаҕына – тымныы сэтэриир. Бу күн сылыйдаҕына, сааһа тымныы, хаардаатаҕына, сайына өҥсүйэр. Киэһэ халлааҥҥа сулус аҕыйах буоллаҕына, отон аанньа үүммэт.

12 – сүллүүкүттэр тахсаллар. Маҥнай хамначчыттара тахсан, абааһыта суох өтөхсүйбүт дьиэлэри оттон ититэллэр.

14 – Баһылайап (Эргэ саҥа сыл). Бу күн ханнык кэмҥэ былытырбытынан дьаҥ-дьаһах хаһан буоларын быһаараллар.

19 – Кириһиэнньэ. Кириһиэнньэ тымныыта түһэр. Бу күн күннээх уонна тымныы буоллаҕына – сайына кураан. Сарсыарда сүллүүкүттэр төттөрү киирэллэр диэн, ыаллар эрдэ туран, сүөһү уулатар ойбоннорун тэһэн, сүүрдээн кэбиһэллэрэ.

20 – былыр Таҥара күлүгүн сууйаллара уонна сибэтиэй уутунан дьиэлэрин, хотоннорун, сүөһүлэрин ыраастыыллара, арчылыыллара.

31 – Бастакы Охонооһойоп. Эһэ арҕаҕар сытан, иккис өттүгэр эргийэр, ытыһын биирдэ саланар. Дьыл оҕуһун муоһа мүлүрүйэр.

Тохсунньуну от ыйа батыһар

(Дэкээдэҕэ ый 10 хонуга ааҕыллар)

I дэкээдэ — ый 1-10 күннэрэ

II дэкээдэ — ый 10-20 күннэрэ

III дэкээдэ — ый 20-30 күннэрэ

Киин улуустарга халлаан туруга

Киин улуустарга ахсынньыга улаханнык тымныйда. Онон тохсунньу онтон хаалсыа суоҕа. I дэкээдэҕэ — күнүс -40-43 кыраадыс, түүн -50-45 тымныы. II дэкээдэ — улахан тымныылар түһүөхтэрэ: күнүс -40-37 кыраадыс, түүн 47-43 кыраадыс тымныйар . III дэкээдэ — күнүс -37-40 кыраадыс, түүн 43-40 кыраадыс тымныйыаҕа.

Бүлүү бөлөх улуустар

Бүлүү бөлөх улуустарыгар быйыл да урукку сыллардааҕар балай да тымныйда. Тохсунньу ый I дэкээдэтэ күнүс -36-33 кыраадыс тымныы, түүн -47-43 тымныы. II дэкээдэ күнүһүн -28-33 кыраадыс тымныы, түүн 36-38 кыраадыс тымныйар . III дэкээдэҕэ күнүс -27-29 кыраадыс, түүн 34-37 кыраадыс тымныйар. Улахан сөҥүү суох, хаар кэмчи соҕус буолуоҕа.

Өлүөхүмэ, Алдан, Нерюнгри оройуоннара

Соҕуруу улуустар быйыл ахсынньыга тымныйбатахтарын тымныйдылар. Онон тохсунньу онтон хаалсыа суоҕа. Бу ыйга I дэкээдэ тымныы буолар, күнүс -37-31 кыраадыс тымныы, түүн -48-40 тымныы. II дэкээдэ балай да тымныйыаҕа. Күнүс -30-25 кыраадыс тымныы, түүн 34-30 кыраадыс тымныйар . III дэкээдэҕэ күнүс -38-30 кыраадыс, түүн 38-30 кыраадыс тымныйыаҕа.

Өймөкөөн улууһа

Өймөөкөөн улууһугар быйыл ахсынньы урукку сылларга холоотоххо, сымнаһыар буолла. Тохсунньуга I дэкээдэ тымныы буолар: күнүс -50-44 кыраадыс, түүн -52-47 тымныы. II дэкээдэҕэ улахан тымныы түһүөҕэ, күнүс -47-46 кыраадыс, түүн 53-47 кыраадыс тымныйыаҕа. III дэкээдэҕэ күнүс -48-45 кыраадыс, түүн 51-47 кыраадыс тымныйыаҕа.

Дьааҥы улууһа

Быйылгы кыһын уратыта — Дьааҥыга Арктика салгынын сабыдыалынан урукку курдук тоһуттаҕас тымныылар түһүөхтэрэ суоҕа. Эппитим курдук, халааммыт уларыйыытын кытта сибээстээх.

Тохсунньу I дэкээдэтэ тымныы буолар: күнүс -48-45 кыраадыс тымныы, түүн -53-48 тымныы кыраһа хаардаах буолар. II дэкээдэҕэ улахан тымныылар түһүөхтэрэ: күнүс -48-45 кыраадыс тымныы, түүн 53-50 кыраадыс тымныйар . III дэкээдэҕэ күнүс -47-43 кыраадыс, түүн -50-45 кыраадыс тымныйыаҕа .

Халыма-Индигиир улуустара

Бу эҥэр улуустарга ахсынньы сымнаһыар буолла. Тохсунньу ыйга I дэкээдэ тымныы буолар, күнүс -38-31 кыраадыс тымныы, түүн -44-40 тымныы, кыраһа хаардаах. II дэкээдэҕэ улахан тымныылар түһүөхтэрэ, күнүс -40-38 кыраадыс, түүн 47-43 кыраадыс тымныйыаҕа. III дэкээдэ күнүс -40-36 кыраадыс, түүн 45-42 кыраадыс тымныйыаҕа.

Анаабыр, Өлөөн, Тиксии улуустара

Арктика арҕаа улуустарыгар ахсынньы тымныыта урукку сыллардааҕар сымнаҕастык ааста. Онон тохсунньу сөбүгэр соҕус тымныы буолуох курдук. Тохсунньуга I дэкээдэ тымныы буолар, күнүс -37-25 кыраадыс, түүн -40-36 тымныы, кыраһа хаардаах. II дэкээдэҕэ улахан тымныылар түһүөхтэрэ. Күнүс -36-32 кыраадыс тымныы, түүн 40-36 кыраадыс тымныйар. III дэкээдэ күнүс -35-29 кыраадыс, түүн 37-32 кыраадыс тымныйыаҕа.

Күн уһуур

Ахсынньы 25 күнүттэн күн уһаан барбыта:

Саҥа дьыл түүн — тохсунньу «төрүүр» түүнүгэр – 10 мүнүүтэ уһуур.
Ороһуоспа күн — тохсунньу 7 күнүгэр – 30 мүнүүтэ уһуур.
Кириһиэнньэ күн — тохсунньу 19 күнүгэр – 1 ч. 17 мүнүүтэ уһуур.
Бастакы Охонооһойоп күн — тохсунньу 31 күнүгэр – 2 ч. 19 мүнүүтэ уһуур.

Киин улуустарга күн-дьыл ахсынньы курдук салгыы балай да тымныйыаҕа. Онон тохсунньуга киин улуустарга тымныы бэйэтин күүскэ биллэриэҕэ. Онтон Бүлүү эҥэргэ уонна хоту улуустарга арыый да сымнаһыар курдуктар. Былырыын тохсунньуга урукку сыллардааҕар сылаас этэ. Кириһиэнньэ тымныылара түспэтэхтэрэ, быйыл да Кириһиэнньэ саҕана тымныы намтыах курдук.

… Ахсынньы түмүктэнэрэ үс күн хаалла. Онон кэлэр нэдиэлэттэн Тускул билгэтэ олоххо киирэн барыаҕа.

Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru