Расул Гамзатов тылларыгар “Туруйалар” ырыаны иһиттэхпитинэ, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр хорсуннук охтубут уонна сэбиэскэй норуокка көҥүл олоҕу аҕалбыт эһээлэрбитин, аҕаларбытын, убайдарбытын, биир дойдулаахтарбытын саныыбыт.
Хааннаах сэрии аҕалбыт алдьархайын туһунан киһи эрэ кутун-сүрүн уйадытар тыллардаах уонна кыраһыабай матыыптаах ырыаны үгүс киһи реквием уонна таҥараттан көрдөһүү ырыатын курдук ылынар.
Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан ырыалартан биир бастыҥнара “Туруйалар” үөскээбит устуоруйата эмиэ ураты уонна умнуллубат ис хоһоонноох.
ХОҺООҤҤО ХОҺУЛЛАН
1965 сыл атырдьах ыйыгар, сэрии бүппүтэ 20 сылын кэнниттэн култуура үлэһиттэриттэн састааптаах сэбиэскэй дэлэгээссийэ Япония Хиросима куоратыгар өйдөбүнньүк дьаһалларга сылдьыбыта. Дэлэгээссийэ састаабыгар уопсастыбаннай, бэлитиичэскэй диэйэтэл, Сталин уонна Ленин бириэмийэлэрин лауреаттара, Дагестан АССР норуодунай бэйиэтэ, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Расул Гамзатов баара.
Хиросима куорат киин болуоссатыгар илиитигэр туруйаны тутан турар кыыс өйдөбүнньүгэ турара. Бу өйдөбүнньүк — Хиросиманы буомбалааһын кэнниттэн сардаҥа ыарыытыгар ылларбыт Садако Сасаки диэн кыыс кэриэһигэр оҥоһуллубут. Кыысчаан тыһыынча туруйаны оҥордоҕуна, уодаһыннаах ыарыы уонна буомба содуллара букатыннаахтык сүтүөхтээхтэрин туһунан Япония былыргы номоҕор олус итэҕэйбит. Ол да иһин, Садака үтүөрэр баҕаттан күн аайы кумааҕыттан туруйалары кырыйталаан барбыт. Ол гынан баран, кыысчаан тыһыынча туруйаны ситэри оҥорбокко эрэ, 1955 сыллаахха күһүн өлбүт.
Расул Гамзатов ити өйдөбүнньүгү көрөн уонна Орто дойдуга саҥардыы олорон испит кыысчаан кылгас олоҕуттан олус уйадыйбыта. Эбиитин Японияҕа сылдьар кэмигэр ийэтэ өлбүтүн туһунан тэлэгирээмэни туппута.
Расул Гамзатов ол туһунан маннык ахтыбыта: “… Мин Японияҕа сылдьар кэммэр хантан эрэ, баҕар, биһиги Сибиирбититтэн буолуо, туруйалар үөрдэрэ көтөн ааспыта. Кинилэри олус улахан маҥан көтөрдөр курдук көрбүтүм. Баҕар, Япония ийэлэрин маҥан таҥастара биһиги хайаҕа олорор дьахталларбыт хара саал былааттарыгар чугастыы буолан оннук көрбүтүм эбитэ дуу? Атом эстиититтэн хараҕа суох буолбут дьон Хиросима тааһын үрүҥ торуоскаларынан тоҥсуйаллара. Кырачаан японка кумааҕыттан маҥан туруйалары кырыйбыта, ийэм өлбүтүн туһунан тэлэгирээмэ эмиэ маҕан өҥнөөх этэ…
Хоһооннор кыра аайыттан үөскээбэттэр, кинилэр дириҥ айманыы, долгуйуу кэнниттэн төрүүллэр. Мин бэйэм убайдарбын, сэрииттэн төннүбэтэх биир сэлиэнньэм 70 киһитин, 20 мөлүйүөн өлбүт биир дойдулаахтарым туһунан санаабытым.
Кинилэр мин сүрэхпин тоҥсуйбуттара, биир-биир хараҕым иннигэр элэҥнээн ааспыттара уонна чыпчылыйыах икки ардыгар маҥан туруйаларга кубулуйбут курдук буолбуттара”.
Гамзатов дойдутугар төннөн баран, төрөөбүт аварын тылынан “Туруйалар” диэн хоһоону суруйбута. Онон, Япония кыысчаанын курус устуоруйата айар үлэтигэр саҥа кэрдиис буолбута. Кини хааннаах кыргыһыылартан төннүбэтэх биир дойдулаахтарын уонна доҕотторун туһунан суруйбута, оттон хоһоонугар хоһуйуллубут туруйалар сэриигэ өлбүт джигиттэр символларынан буолбуттара.
ЫРЫАҔА ЫЛЛАНАН
Үс сылынан Расул Гамзатов доҕоро, бэйиэт уонна илиҥҥи поэзияны тылбаастааччы Наум Гребнев бу хоһоону нууччалыы тылбаастаабыта. Кини бэйэтэ Аҕа дойду Улуу
сэриитин кыттыылааҕа этэ. Онон Расул Гамзатов хоһоонун тылбаастыырыгар бэйэтин көрүүтүн эмиэ киллэрбитэ саарбаҕа суох. Наум Гребнев “Новый мир” сурунаалга бэчээттэппит хоһооно маннык тылларынан саҕаланара:
“Мне кажется порою, что джигиты,
В могилах братских не были зарыты,
А превратились в белых журавлей…
Они летят, свершают путь свой длинный
И выкликают чьи-то имена.
Не потому ли с клином журавлиным
От века речь аварская сходна?
Летит, летит по небу клин усталый —
Мои друзья былые и родня.
И в их строю есть промежуток малый —
Быть может, это место для меня!..
“Темная ночь”, “Враги сожгли родную хату”, “Хотят ли русские войны” уо.д.а. ырыалары толорооччу, киинэ артыыһа Марк Бернес “Туруйалар” хоһоону «Новый мир» сурунаалга аахпыта. Кини сэрии кыргыһыытыгар сылдьыбатар даҕаны, кэнсиэртэргэ кыттара уонна хаста да байыаннай киинэлэргэ саллаат оруолугар уһуллубута. Бернес үтүөрбэттии ыалдьа сылдьар кэмэ этэ уонна бу хоһоону быраһаайдаһыы, тус реквиемын курдук санаан толороро. “Туруйалар” хоһоону ааҕан баран, ырыа оҥорторуон баҕаран, Гамзатовтан сорох тыллары уларытарга сөбүлэҥин биэрэригэр көрдөспүтэ. Ол түмүгэр “джигиттэр” диэн тыл бары норуоттарга чугас “саллааттар” диэн тылга уларыйбыта. Марк Бернес композитор Ян Френкельтэн муусука суруйарыгар көрдөспүтэ. Ян Френкель Расул Гамзатовы олус сөбүлүүрэ, кини поэзиятын үрдүктүк сыаналыыра, улуу бэйиэтинэн ааҕара.
Ян Френкель кэлин: “Мин ырыаны суруйан бүтэрдим дии санаан Бернескэ эрийбиппэр, киһим тута кэлбитэ, ырыаны истибитэ уонна… ытаабыта. Кини наһаа уйан буолбатах этэ, тугу эмэ улаханнык сөбүлээтэҕинэ эрэ биирдэ эмэ ытыыра…”, — диэн ахтыбыта.
Артыыс Марк Бернес “Туруйалары” улаханнык ыалдьа сылдьан, 1969 сыллаахха от ыйын 8 күнүгэр устуудьуйаҕа уһултарбыта. Бу устуу кини олоҕор бүтэһик этэ.
Хас да сыл буолан баран, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кырыктаах кыргыһыылар барбыт сирдэригэр көтөн иһэр туруйалардаах стелалары уонна өйдөбүнньүктэри туруоран барбыттара. Ити курдук, Расул Гамзатов айымньытын туруйалара Аҕа дойду Улуу сэриитигэр өлбүттэргэ өйдөбүнньүк бэлиэтинэн буолбуттара.
Хас да сылынан ырыа А.В.Александров аатынан ансаамбыл толоруутугар Японияҕа иһиллибитэ. Ол эбэтэр, былыргы номохтон кэлбит маҥан туруйалар Расул Гамзатов илиитигэр туруйаны тутан турар кыыс өйдөбүнньүгүн көрбүт дойдутугар эргиллибиттэрэ…
Расул Гамзатов.
ЖУРАВЛИ
“Мне кажется порою, что солдаты,
С кровавых не пришедшие полей,
Не в землю эту полегли когда-то,
А превратились в белых журавлей.
Они до сей поры с времен тех дальних,
Летят и подают нам голоса.
Не потому ль так часто и печально
Мы замолкаем, глядя в небеса?
Летит, летит по небу клин усталый —
Летит в тумане на исходе дня,
И в том строю есть промежуток малый —
Быть может, это место для меня!
Настанет день, и с журавлиной стаей
Я поплыву в такой же сизой мгле,
Из-под небес по-птичьи окликая
Всех вас, кого оставил на земле.
Надежда Сидорова.
ТУРУЙАЛАР
“Сэриигэ охтубут буойуннар
Сиргэ симэлийэн хаалбаккалар,
Санаабар үөр туруйа буоланнар,
Салгыҥҥа сэлэлии көтөллөр.
Көтөллөр ол ааспыт кэми саната,
Көтөллөр сүрэхпитин ытата,
Туруйалыы хаһыытыы, кылана,
Доҕотторун ыҥыра, аймана.
Көтөр үрдүк халлааҥҥа үөр туруйа,
Көтөр түүҥҥү тумарык быыһынан,
Кинилэри баҕар эмиэ батыһа,
Дьайыаҕым кый ыраах үрдүккэ.
Устуом үрүҥ тумаҥҥа сууланаммын,
Эһигини бу сиргэ хаалларан,
Туруйалыы хаһыытыы, кылана,
Доҕотторбун ыҥыра, аймана…”
Маннык тылбааһы Аҕа дойдутун Улуу сэриитигэр Кыайыы 70 сылыгар анаан, И.М.Сосин аатынан Мэҥэ Хаҥалас оройуонун киин бибилэтиэкэтин библиограба Надежда Сидорова оҥорбута. Бу тылбааһынан режиссер Иван Кривогорницын килиип устубута. Килиипкэ Надежда Васильевна аҕата, сэрии бэтэрээнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна Чыамайыкы нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Василий Тихонович Прокопьев уһуллубута. Ырыатын Надежда балта, Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырын хорун артыыската Варвара Борисова толорбута.
Надежда Егорова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар — интэриниэттэн.