Эрэллээх буолуу, үчүгэй майгы, уҺун дьоллоох олох бэлиэтэ —туруйа
Тоҕус ыйдаах кыыдаанах кыһыннаах Сахабыт сиригэр сандал саас кэлэрэ күндү да буоллаҕа. ТөҺө да күннээҕи олохпут чэпчэкитэ суоҕун уонна сорохпутугар «эдэр саас элэс гына» ааспытын да иҺин, саас кэллэҕинэ сирэйбит-харахпыт сырдыыра, дууҺалыын сэргэхсийэрэ, син биир искэр туох эрэ дьиктини, кэрэни күүтэр эрэл кыыма күөдьүйэргэ дылы буолар.
Оо, саас барахсан, барыбытын чаҕыл күннээх ыраас халлааҥҥынан, сылаас чуумпу күннэргинэн күндүлүү түс эрэ! Сахабыт сирэ – Ийэ сирбит сандал сааҺынан, күөх сирэм сайынынан саха киҺитин үөрдэр-көтүтэр, сүрэҕим угуттуур, тоҺуттар тымныылаах кыҺын обургуну умуннарга дылы.
Түннүкпүнэн Өлүөнэ Эбэбин одуулуу олорон сотору, адьас сотору, хомурах туруйата кэлэрэ бу кэлбитин санаатым.
Туруйалар, кыталыктар… Саха киҺитин кулгааҕар чугастык, сылаастык да иҺиллэр көтөрдөр. Ол да буоллар, бу сир үрдүгэр биҺиги эрэ кинилэри, туруйалары, таптыыр, сүгүрүйэр буолбатах эбиппит, туруйа аан дойду үрдүнэн ытык көтөр, араас дойдуларга туруйа бииҺигэр үҥэллэр-сүктэллэр, таҥара кыылыгар тэҥнииллэр. Туруйа үөҺээ Айыылары кытта ситимнээҕин, араҥаччылыыр аналлааҕын итэҕэйээччи элбэх эбит. Сорохтор кинилэри ырайтан көтөн кэлэллэр дии саныыллар. Туруйаллар мээнэ сирдэринэн сылдьыбаттар, сибэтиэй, ытык эбэтэр иччилээх сирдэринэн айанныылллар, көтөллөр диэн тойоннууллар.
Өлбүт буойуттар-саллааттар дууҺаларын илдьэ сылдьар туруйалар туҺунан туойбут авар омук улуу поэта Расул Гамзатов эрэ буолбатах, атын да дойдуларга туруйаларга өлбүт дьоннор дууҺалара көҺөрүн итэҕэйэллэр.
Үгүс дойдуларга туруйа бииҺигэр наҺаа харастабыллаахтык, сылаастык сыҺыаннаҺаллар. Тибеккэ туруйаларга төрүүллэригэр-ууҺуулларыгар анаан-минээн күөллэргэ остуол саҕа улахан уйалары олохтоохтор тутан биэрэллэр. Бутан диэн судаарыстыбаҕа сэтинньи 11 күнүгэр туруйа бырааҺынньыгын «уоттаахтык-күөстээхтик» бэлиэтииллэр. Ити дойдуга олохтоохтор туруйалар кинилэргэ «кыстыы» кэлбэтэхтэринэ олохторугар иэдээн, алдьархай күүтэрин курдук итэҕэл баар, олохсуйбут эбит.
Туруйа — айыы көтөрө. Кини саҥатыгар да «дууҺалааҕа» иҺиллэр-биллэр курдук. Күндү ааҕааччы, эн олоххор биирдэ эмэ соҕотох туруйа сүтэрбит доҕорун көрдөөн элиэтии көтөн үөҺээ халааҥҥа аймана, эргийэ сылдьарыҥ көрбүтүҥ дуо? Кутурҕан, аҺыы сөҥмүт киҺи куйахата күүрүөх, сүрэҕиҥ нүөлүйэ ыалдьыах туруйа барахсан курустук кыланар хаҺыытын! Эн олоххор, таҥара көмөтүнэн, оннук эрэ буолбатын!
Туруйаны өлөрөр-өҺөрөр сэттээх-сэлээннээх буолар өйдөбүлэ урукку сахаларга дириҥник иҥмит этэ. Ол иҺин оччотооҕу сааҺыттар туруйаҕа түбэҺэ түстэхтэринэ даҕаны мээнэ ыппаттар этэ, биирдэ эмэ дэҥнэтэн өлөрдөхтөрүнэ кэпсэлгэ сылдьаллара, үчүгэйи оҥордуҥ диэбэттэр этэ…
«Кырыымпалыыр куоластаах кыталык кыыл», «кынтайбыт кыталык кыргыттар» сахаҕа кыталык көтөртөн ордук кэрэ, мааны суох быҺыылаах. Кини Улуу Тапталыы көрдөрөр. Кылбаа маҕан кыталык кыҥкыйар куолаҺа оҕо сааҺым өйдөбүлэ. Адьас кырабар Аммаҕа Мээндиги кырдалыгар кыталыктар түҺэн үҥкүүлээбиттэрэ. Ол хатыламмат кэрэ хартыынаны көрбүппүн бүдүк-бадык өйдүүбүн. Кыракый дэриэбинэбит дьоно бары мустан кыҥастаҺан көрө, иҺиллии сатаабыттара. Онтон биҺиги оҕолор күрүө үрдүгэр кыталыктары көрөөрү хатаастарбытын өйдүүбүн… Саха киҺитэ кыталык көтөрү дьолугар эрэ көрөр. Адьас былыр кыталык элбэх эрдэҕинэ. кинилэр наар биир сиринэн айанныыр идэлээхтэр эбит. Сөбүлээн түҺэн, үҥкүүлээн-ыллаан ааҺаллара үҺү. Ол тохтур-түҺэр сирдэрэ бэйэтэ да дьикти-кэрэ айылҕалаах буолара дииллэрэ-кэпсииллэрэ үҺү былыргы кырдьыҕастар. Оннук дьикти көтөр бу кыталык кыылбыт.
Туруйа биҺиэхэ, Саха сиригэр, төрөөбүт дойдутугар саамай урутаан хаардаахха кэлэр уонна эрдэ төннөр. Атырдьах ыйын ортотуттан туруйалар үөрдүҺэн бараллар, соҕуруу сылаас дойдуларга барарга бэлэмнэнэллэр. Биирдэ өйдөөбүтүҥ сир-дойду иччитэхсийбит курдук буолар, ол аата туруйалар төрөөбүт дойдуларын хаалларан барбыттар. Туох эрэ күндүнү, чугаҺы сүтэрбит курдук киҺи сананар буолара, Кэбээйигэ эрдэххэ.
Билигин хайдаҕын билбэтим, урут биҺиги Кэбээйигэ олоро сылдьыбыт кэммитигэр, 30-40 сыллааҕыта, онно туруйа көтөр дойдута этэ. Дэриэбинэбититтэн, Лүксүгүнтэн, кыратык тэйэ түстэргин эрэ тулаҥ туруйа саҥатынан-туруктуурунан туолара. Дурдаҕа сыттахха чугастааҕы маардарга туруйалар күн тахсыытын уруйдуур хаҺыыларын мелодията истэргэ кэрэ да буолара…
Туруйа үгүс дойдуларга эрэллээх буолуу (верность), үчүгэй майгы-сигили бэлиэтэ, сорохторго уҺун дьоллоох олоҕу мэктиэлиир.
Этэҥҥэ буолуҥ!
«Саха сирэ» хаһыакка, edersaas.ru саайтка анаан
Покровскайтан Улар МОИСЕЕВ.