Бэйэ-бэйэни кыдыйсар гражданскай сэриигэ кыайыылаах диэн суох буолар. Ону тоҕус уон биэс сыл анараа өттүгэр, буурҕа-буулдьа дьыллар туман буолбут хонуктарын тумулларын кэтэҕэр, үрүҥнэргэ “Саха сиригэр похуотунан” ааттаммыт, кыһылларга көннөрү “пепеляевщина” дэммит сэбилэниилээх утарыта турсуу кыттыылаахтарын дьылҕалара толору кэрэһилиир.
“Муустаах осада” икки өттүгэр
Саллааттара ытыктаан “Сибиир Суворовынан” ааттаабыт, 27 саастааҕар үрүҥ хамсааһынын саамай эдэр генерала буолбут Анатолий Пепеляевы уонна дойду үс Бойобуой Кыһыл Знамя уордьаннаах тарбахха баттанар кыһыл хамандыырдарыттан биирдэстэрин, Георгиевскай кириэс толору кавалерын Иван Строду (Янис Стродс) Дьылҕа Хаан 1923 сыл олунньу 13-гэр ыраах Саха сирин Саһыл Сыһыы алааһыгар аҕалан уун-утары көрүһүннэрбитэ. Ол бытархан тымныыга уон аҕыс күннээх-түүн салҕанан барбыт кыырыктаах сэриилэһии,“муустаах осада” диэн аатынан гражданскай сэрии тиһэх улахан кыргыһыытын быһыытынан сэбиэскэй Арассыыйа устуоруйатыгар киирбитэ. Онно Строд 282 байыаһыттан 63-һэ өлбүтэ, 96-та бааһырбыта. Оттон Пепеляев Сибиирдээҕи дуруһууната 600-чэкэ саллаатыттан аҥаарын кэриҥэ сүтэрэн, Айаҥҥа төттөрү түспүтэ…
Владивостокка буолбут байыаннай суут уурааҕынан Пепеляев бастаан ытылларга ууруллан баран, кэлин онтуката уон сылга уларытыллан, барыта уон үс сыл хаайыыга олорон тахсыбыта. Ситэ сыл аҥаара буолбакка, хаттаан тутуллан 1938 сыллаахха саа уоһугар туруоруллубута. Дьылҕа элэгэ буоллаҕа, Строд, эмиэ “норуот өстөөҕүнэн” ааттанан, Пепеляев иккистээн хааллыан икки хонук иннинэ, 1937 сыл атырдьах ыйыгар, ытыллыбыта…
Арассыыйа туһугар тыыннарын харыстаабатахтара
Иван Строд уонна Анатолий Пепеляев эр санааларынан, сүрэхтэринэн ылыммыт идиэйэлэригэр тиһэҕэр диэри бэриниилээхтэринэн майгыннаһаллара. Үтүө быһыыны өрө туппут буойуннар, төһө да саа тутан утарыта турусталлар, Арассыыйа барҕарарыгар баҕараллара, ол туһугар тыыннарын харыстаабатахтара. Киһи да быһыытынан маарыннаһар өрүттэрдээхтэрэ, иккиэн айар дьоҕурдаахтара: Анатолий Николаевич хоһоон суруйара, Иван Яковлевич бэйэтин кэмигэр мемуарист-суруйааччы быһыытынан киэҥник биллибитэ.
Дьиктитэ баар, өстөһүү кинилэр ыккардыларыгар өрүү суоҕа. Пепеляевы сууттааһыҥҥа Строд үрүҥ генералыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаспытын, кини туһунан биир да мөкү тылы ыһыктыбатаҕын билэбит. Ону Иван Яковлевич Томскайга, Кыһыл Аармыйа дьиэтин салайааччытынан олорон, Пепеляевтар кыра бырааттарын – Михаилы худуоһунньугунан үлэҕэ ылбыта да туоһулуур дии саныыбын. Соторутааҕыта Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыт Иван Яковлевич сиэнэ Ольга Новомировна Русина, Анатолий Николаевич сиэнэ Виктор Лаврович Пепеляев ити санааны эмиэ кичэйэн бэлиэтээтилэр.
“Кимиэхэ да өһүрбэтэҕэ”
Виктор Лаврович эһээтэ сүрдээх таҥараһыт этин, икки сэрии уотун ортотунан да аастар, кимиэхэ да өһүрбэтэҕин, Арассыыйаҕа, Саха сиригэр үтүөнү эрэ баҕарбытын эттэ. Уонна онтун Анатолий Николаевич 1918 сыллаахха эппит тылынан бигэргэттэ: “… я буду лишь служить своей великой, но измученной Родине, и цель моей жизни – хоть немного принести пользы в деле воссоздания былой мощи нашей армии на славу и счастье всей России”.
Анатолий Пепеляев сэбиэскэй кэмҥэ биллэр биричиинэнэн улаханнык ахтыллыбатаҕа, кэлтэйдии күлүк эрэ өттүнэн сырдатыллыбыта биллэр. Арай бу кэлин, 2015 сыллаахха тахсыбыт Леонид Юзефович “Зимняя дорога” кинигэтигэр үрүҥ генерала арыый олохтоохтук, кырдьыктаахтык ойууламмытын ыйда. Мин эһэм олус идиэйнэй киһи этэ диэн туран, атамаан Семенов бэйэтигэр ыҥырбытыгар, дьоппуоннары кытта куомуннаһаҕын, Аҕа дойдугун таҥнараҕын диэн буолумматаҕын кэпсээтэ.
Сорохтор Пепеляевы Куликовскай ньуолбар тылын итэҕэйэн Саха сиригэр кимэн киирбитэ, авантюраҕа охтубута дииллэрин ылымматын, 27 сааһыгар генерал-лейтенант чыынын киһи эрэ ылбатын, бэйэтигэр эрэллээҕин, ырааҕы ырыҥалыырын, байыаннай ускуустубаны чахчы баһылаабытын 1918 сыллаахха кыра этэрээтинээн бүтүн Сибиири босхолообутунан холобурдаата. Харчыга хаһан да хараҥарбатаҕын, билиэн түбэспитигэр кыһыл көмүһүнэн биэс мөлүйүөн солкуобайдаах үһүгүн диэн дибдийбиттэригэр, эһээтэ: “Мин хаһан даҕаны атын дьон харчытын ылбатаҕым”, – диэбитин кыырыктыйбыт баттахтаах сиэнэ киһи киэн тутта хатылаата. Бэл кинини утары сэриигэ түөһүгэр ыараханнык бааһырбыт Иван Строд “В якутской тайге” диэн кинигэтигэр үрүҥ генерал аатын була сатаан хараардыбатаҕын, аан дойду бастакы сэриитин ааспыт икки бойобуой хамандыыр бэйэ-бэйэлэригэр өс-саас туппатахтарын, чахчы ытыктаһалларын ыйда.
“Кинилэри эмиэ өйдүү сатыаҕыҥ”
“Саха Чапаайынан” ааттаммыт эһээтин албан аатын сарыалыгар куустаран Дьокуускайга улааппыт Ольга Новомировна Иван Яковлевич эмиэ Арассыыйа, Саха сирин норуоттарын дьоллорун туһугар охсуспута диэн санаалаах. Стродтаах Пепеляев тус бэйэлэригэр туох да өстөрө суоҕун, арай бэйэлэрин идиэйэлэрин тиһэҕэр диэри өрө туппуттарын, итинник балаһыанньаҕа сөптөөх, сыыспыт диэн суоҕун эттэ, көннөрү дьоһун дьон бэйэлэрин дьыалаларын оҥорбуттара диэтэ. Уонна, генерал Антон Деникин гражданскай сэриигэ кыайыылаах, хотторуулаах диэн суох, гражданскай сэрии полководеһа суох диэн эппитин санатан туран, “Гражданскай сэриигэ кыайыы – бу улахан иэдээн. Онтон үөскээбит өстөһүү үйэлэр устата кыайыылаахтары, кыайтарыылаахтары сойуолаһар. Маны дьоҥҥо өйдөтүөхпүтүн, тиэрдиэхпитин наада”, – диэтэ. Салгыы оччотооҕу уустук кэм туһунан бүгүҥҥү күн үрдэлиттэн сыана быһар судургутун, ол кэмҥэ, ол балаһыанньаҕа, онно баар сибидиэнньэҕэ олоҕуран эһээтэ, кадровай байыаннай киһи, саамай ордук быһаарыныыны ылыммытыгар итэҕэйэрин эттэ. Генерал Пепеляев эмиэ оннук толкуйтан быһаарыныы ылыммыта буолуо диэтэ. Гражданскай сэрии кыттыылаахтарын дьүүллүүр тиһэх дьыаланан буоларынан, көннөрү кинилэри киһилии өйдүү сатыырга, устуоруйа чахчыларын хайдах баарынан ылынарга ыҥырда. Түмүгэр тупсуһуу уһун кэми эрэйэрин, ол эрээри дууһаны аалар ыар санааттан босхолонор инниттэн арыт бырастыы гыныы түгэнэ баар буоларын, биһиги түбэлтэбитигэр оннук буолуоҕа, кимнээх эрэ саҕалыахтарын наада диэн эттэ.
Устуоруйаҕа киирэр сабыытыйа
Сарсыныгар АХШ Орегон штатыттан, Ташкентан, Москваттан, Вышней Волочектан мустубут Строд, Пепеляев сыдьааннара Аммаҕа тахсан Покровкаҕа чосуобуна аһыллыытыгар сырыттылар, 95 сыл анараа өттүгэр улахан хаан тохтуулаах кыргыһыы буолбут алааһыгар – Саһыл Сыһыыга тиийэн эйэлэһии дуоскатын ыйаатылар, тупсуһуу бэлиэтигэр илии тутустулар. Императорскай Православнай Палестинатааҕы уопсастыба эрэгийиэннээҕи салаата (бэрэссэдээтэл Сергей Ларионов) тэрийэн, салайан ыыппыт тэрээһиннэригэр Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Вячеслав Штырову кытта бииргэ ыҥырыылаах ыалдьытынан сылдьыбыт ИППУо бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Байдаков Саха сиригэр, Саһыл Сыһыыга устуоруйаҕа киирэр сабыытыйа – утарыта турсубут өрүттэр тупсуулара буолла диэн бэлиэтээтэ. Уопсастыбабытыгар аны хаһан даҕаны хайдыһыы үөскээбэтигэр, гражданскай сэрии иэдээнэ хатыламматыгар баҕарарын этэн туран, өстөһүү өһүллүүтүгэр Пепеляев уонна Строд сиэннэрэ, хос сиэннэрэ үтүө холобур көрдөрбүттэрин ыйда.
Роман ПОПОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Сүрүн хаартыскаҕа: Пепеляев уонна Строд сыдьааннара Виктор Пепеляев уонна Ольга Русина-Строд Саһыл Сыһыыга тахсан эйэлэһии дуоскатын ыйаатылар.
Хаартыскалар: интэриниэттэн.