Мэҥэ Хаҥалас «Тумул» кэпэрэтиибэр күҥҥэ 1,5 туонна үүтү ыыллар

Мэҥэ Хаҥалас улууһун биир саамай бөдөҥ хаһаайыстыбата – “Тумул” кэпэрэтиип – сүөһүтүн түөрт сайылыгынан сайылатта.

edersaas.ru

Ол курдук, хаһаайыстыба 206 ыанар ынаҕа Эбэ Түгэҕэ уонна Дьаам диэн алаастарга бааллар. Ыанньыксыттар хас биирдии ынахтан ортотунан 1200 киилэ үүтү ыыр эбэһээтэлистибэлэрин толорон иһэллэр, бастыҥнар көрдөрүүлэрэ мантан үрдүк. Мэччирэҥ халтаҥнаан, бу ыйга киирэн баран, эбии аһылык быһыытынан бурдугу уонна күөх маассаны сиэтэннэр, үүт ыама түһэ илик эбит.

— Икки сайылыгынан холбоон, күҥҥэ 1,5 т үүт ыанар, – диэн кэпсиир кэпэрэтиип бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ, Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Таисия Десяткина. – Онон, «Хоту» кэпэрэтиипкэ сыл устатыгар 520 т үүтү туттарар былааннаахпытыттан, 362 туоннатын туттардыбыт. Үүппүт харчытын ыйынан ылан иһэбит, киилэтин 48 солкуобайга туттарабыт эрээри, ол намыһах, 60-80 солкуобайга тиийэ үрдэтэллэрэ буоллар, сыраны толуйуо этэ.

Саҥа титиик тутуллар

Быйыл саас Хаҥалас улууһун Улахан Ааныгар ыытыллыбыт Сайылык күнүгэр “Тумул” кэпэрэтиип саҥа сайылык тутуутугар сэртипикээт ылбыта. Онно тирэҕирэн, Эбэ түгэҕэр Петр Птицын салайааччылаах биэс киһилээх биригээдэ 120 ынах киирэр титиигин уонна үс олорор дьиэни туппут, билигин үүтү сойутар тэрили туруорар уонна искусственнай сиэмэлээһин пуунун дьиэтин оҥоро сылдьар. Саҥа сайылык тутуута барыта 7 мөлүйүөннээх, итинтэн 4 мөл. солк Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үбүлээбит, улуус дьаһалтата 500 тыһ. солк. көмөлөспүт, ордубутун кэпэрэтиип бэйэтэ уйуммут. Титиик бэрт хапытаалынай оҥоһуулаах, сүүрбэлии ынаҕынан ааҕыллыбыт алта миэстэлээх эбит!

– Маннык титииккэ ыанньыксыт ынахтарын барыларын киллэрэн ыыр, — диэн быһаарар Таисия Васильевна. — Хаһан ыанан бүтүөр диэри ынах сөрүүкээн уоскуйар, үчүгэйдик иэтэр уонна сынньанан тахсар. Оттон ынаҕы биир аанынан киллэрээт, аппараакка туруоран ыы охсон баран, нөҥүө аанынан таһаарар, салгыы атын ынаҕы киллэрэр аһаҕас титииги биһирээбэппит. Сайыҥҥы куйааска, кумаарга, күлүмэҥҥэ, күһүҥҥү тымныыга аһаҕас халлаан анныгар сылдьар ынахха да, ыанньыксыкка да табыгаһа суох, ол иһин титиикпитин урукку сопхуос типовой бырайыагынан туттубут. Даҕатан эттэххэ, сайылыкка тахсарбытыгар, Санэпид тэрилтэни кытары дуогабардаһан, титииктэрбитин эмтэтэр идэлээхпит, инньэ гынан сайын устатыгар ыанньык да, ньирэй да титииктэригэр кумаар уонна үөн-көйүүр киирбэт.

Ньирэй ыйга 25-27 киилэ эбиллэр

Хомус сайылыгар ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ 42-с сылын үлэлиир Зоя Верховцева салалтатынан Клавдия Куличкина, Эльвира Игнатьева уонна Варвара Романова 168 ньирэйи көрөллөр-истэллэр. Дьиҥинэн, ньирэйдэрэ 200-чэкэ буолуохтааҕын, отут ньирэйи нэһилиэнньэҕэ атыылаабыттар.

— Ый аайы ыйааһыннаан, ньирэйдэр биир сууккаҕа уонна ый устата төһөнү эбиллэллэрин быһааран иһэбит, — диир пиэрмэ ыстаарсайа Зоя Верховцева. — Быйыл кураантан тэптэрэн, мэччирэҥ мөлтөх буолан, эбии аһатыыны күүһүртүбүт. Инньэ гынан, хас биирдии ньирэй ыйдааҕы эбиллиитэ ортотунан 25-27 киилэ буолла. Кэлэн иһэр кэлэн иһэрэ өтөн, халлааммыт тымныйан эрэр, 25-с чыыһылаҕа ньирэйдэрбитин ыйааһыннаан бараммыт, кыстыкпытыгар көһөрбүт буолуо.

Альберт Громов  биригээдэтэ 180 субан сүөһүнү ыраах учаастакка көрөр. Оҕо саада уонна оскуола аһылыннылар, онно сибиэһэй эт наада диэн, «Хоту» кэпэрэтиип мэхэньисээссийэлэммит буойунатын балаҕан ыйын 10 күнүттэн үлэлэтэн, сүөһү өлөрүүтүн саҕалаабыт. Онон «Тумул» күн аайы биэстии-алтатыы сүөһүнү онно туттаран эрэр эбит.

Кыстыыр от хааччылынна

Ыам ыйыттан саҕалаан, от ыйын ортотугар диэри халлаантан биир таммах ардах түспэккэ, добун сиргэ сытар алаастар курааннаабыттара. Ол да буоллар, «Тумул» окко да, бурдукка да куһаҕана суох үүнүүнү ылбыт. Ити биричиинэтин хаһаайыстыба салайааччыта кистээбэт:

– Курааҥҥа оҕустарар кыһалҕалаах буоламмыт, бу кэлиҥҥи сылларга ыам ыйын саҕаланыытыгар ходуһаларбытын барананан таратар уонна бэс ыйын ортотун диэки, аһыҥка туран эрэр кэмигэр, аһыҥа дьаатын ыстарар буоламмыт, оту син ылбахтастыбыт. 550 туоннаны чөкөттүбүт. Маны таһынан 400 т сиилэстээхпит уонна урукку сыллартан сүөһү сиир култууратын ыһар Хочой алааһын 51 гектардаах бааһынабытыгар уу кутар ситими оҥортороммут, 100 т күөх маассаны бэлэмнээтибит. Инньэ гынан, сүөһүбүтүн сыл таһаарар оппутун хааччынныбыт. Билигин бурдукпутун быстара сылдьабыт. Барыта 557 гектарга, ол иһигэр сэлиэһинэйи 166, эбиэһи 236, нэчимиэни 155 гектарга ыспыппыт. Күн бүгүҥҥү туругунан 391 гектар бааһына бурдугун хомуйан, баалабайынан 470 туоннаны, эбэтэр гектартан ортотунан 12 сэнтиниэри ыллыбыт. Былааммыт 688 т этэ, ол төһө толоруллара Маттаҕа, Балыктаахха баар бааһыналарбыт үүнүүлэриттэн тутулуктаах. Икки хамбаайыннаахпыт: 2015 с. ылыллыбыт «Вектор» хамбаайынынан Николай Десяткин, Петр Оконешников, «Енисей» хамбаайынынан Юрий, Леонид Лукиннар үлэлииллэр. Быһыллыбыт бурдугу Егор Сивцев «ЗиЛ» массыынанан, Григорий Птицын «МТЗ» тыраахтарынан таһаллар. «Туймаада» ҮАПК агрохолдины кытары түһэрсибит дуогабарбытынан, Хаптаҕайдааҕы комбикорм собуотугар 400 т туораах бурдугу туттарыахтаахпытыттан, 172 туоннаны туттардыбыт. Уопсайынан биһиги курдук, бурдукка идэтийэр хаһаайыстыбаларга, үүнүүнү батарыы мэктиэлэммит ситимэ наада. Тоҕо диэтэххэ, Хаптаҕай собуота олохтоох хаһаайыстыбалартан соҕотуопкалыыр кээмэйин сыллата аччатан иһэр, быйыл 2 тыһ. туоннаны эрэ тутар санаалаах, оттон эһиил, баҕар, үлэлиэ, баҕар, үлэлиэ суоҕа диэн, түөрэккэй сурахтар иһиллэллэр.

Даҕатан эттэххэ, быйыл “Тумул” кэпэрэтиип бурдук хаһаайыстыбата буолбута лоп-курдук сүүрбэ сылын туолар, ону көрсө “Доллу нэһилиэгин тырахтарыыстара” диэн кинигэни оҥорон, бэчээккэ биэрбиттэр. Кинигэҕэ бастакы холбоһуктааһын саҕаттан тырахтарыыстаабыт дьонтон саҕалаан, холкуоска, сопхуоска уонна билигин кэпэрэтиипкэ сиртэн үүнээйини ылыыга үлэлээбит, үлэлии сылдьар мэхэньисээтэрдэр, тырахтарыыстар, комбайнердар ахтыыларын, элбэх хаартыскалары киллэрбиттэр. Дьэ, ити буоллаҕа үлэ дьонун өрө тутуу, кинилэр сыраларын сиэрдээхтик сыаналааһын диэн.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru