Ааспыт нэдиэлэ өрөбүлүгэр Үөһээ Бүлүү Маҥааһыгар дэриэбинэттэн икки көстөн тахса ыраах, туора сытар Үнньээн диэн күөлгэ сылгытыйбыт бургунас сүөһү көстөн, бар дьону сөхтөрбүтэ. Ол кэнниттэн батсаап ситиминэн “Туоһахтаны хаһаайыттара, уулааҕын иһин, дьаһайбыттар үһү” диэн сонун тарҕанан, ааҕааччыларбыт чахчытын-сымыйатын сураһан суруйарбытыгар көрдөһөллөр.
Үс-түөрт ыйы быһа аһаҕас халлаан анныгар үлүгэрдээх тымныыны (ити эргин 50 кыраадыстан тахсыталыы сылдьыбыт) тулуйан тыыннаах ордубут барахсаҥҥа “сүгэлэммиттэриттэн” хараастааччы, аһынааччы даҕаны элбэх эбит. Бэҕэһээ киэһэ бургунас хаһаайыттара, кэргэннии Василий уонна Надежда Львовтары кытта кэпсэтэ сырыттым. Хата, сурах сымыйа буолан үөртэ. Иллэрээ күн бырысыаптаах тыраахтарынан баран, тиэйэн аҕалбыттар. Баһылай бургунаһыгар анаан хотоҥҥо сыһыары хахха тутан биэрбит. Бүөрүгэр, ис уорганнарыгар оҕустарыа диэн хотоҥҥо киллэрбэттии уонна ойбоҥҥо уулаппакка, утаҕар хаары сиэтэргэ быһаарбыттар. Онон ситэри таһырдьа кыстатар буолбуттар.
Туоһахта туруга үчүгэй. Арай, ото бүтэн, кэбиһии түгэҕэ түүнүктээх буолан (бэл, сылгылар сирэн сиэбэтэхтэр), саҥардыы ыран-дьүдэйэн испит. Хаартыскаҕа хайдах эрэ эмис-тот курдук көстөр эрээри, көхсүн хаарын ыраастаабыттара арҕаһын уҥуоҕа тахсан кэлбит. Сылгы көхсө мууһурдаҕына ырыганныыр, сиргэ охтор диэччилэр. Далга киллэрэн, күөх оту биэрээттэрин кытта иһэ-үөһэ көппөйбүтүнэн, өҥө-түүтэ тупсубутунан бараахтаабыт. Туонналаах окко сэтинньи бүтүүтэ киирбит буолуон сөп, онуоха диэри ойуурга талаҕы сиэн сылдьыбыт быһыылаах диэн сабаҕалыыллар. Күрүөлээх окко эрдэ киирбитэ буоллар, сиргэ быстарыа эбит. Кэбиһии улахан эрдэҕинэ окко сытара, хаххаланара эбитэ буолуо. Кэлин ойуурга тахсан, хатыҥ анныгар хоно сылдьыбыт суола-ииһэ баар эбит.
Дьиктитэ диэн, туйаҕа тоҥмотох, ыырааҕа үлүйбэтэх. Синньин сыыһа даҕаны туох да буолбатах. Хата, түүтэ көбөөбүт, үүммэт сиригэр кытта түүлэммит. Кыыл кыыл курдук, тымныыттан харыстанар инстинэ күүстээх эбит. Эрдэтээҥи кэпсэтиигэ Баһылай: “Уулаах буоллаҕына, дьаһайыахпыт. Кытарах буоллаҕына, салгыы байтаһырдан баран, аны күһүн идэһэҕэ туттуохпут”, — диэбитэ. Биир үксүн ол иһин уулааҕын истэ-билэ охсоннор, сурах тарҕаттахтара. Кырдьык, Туоһахта уулаах эбит, иһин түгэҕэр оҕото мөхсөр дииллэр. Аны саас муус устар ый диэки төрүөн сөп диэн сабаҕалыыллар уонна таһырдьа турар ынах халлаан балачча сылыйбытын кэннэ ньирэйдэнэригэр баҕараллар даҕаны. Львовтар ынахтара сыл аайы хойутууллар үһү. Маҥаас улуус кииниттэн ыраах буолан, искусственнай сиэмэлээһин кыайан тэриллибэт, оҕуһунан саптараллар. “Бачча тымныыга аһаҕас халлаан анныгар турбут бургунас уулааҕын да иһин, синньэ иҥин үлүйэн, аны сүөһү буолбат”, — диэн эппиттэрин билиннилэр.
Львовтар Туоһахтаны иллэрээ сыл ыалтан ылан, биир дьыл кыстаппыттар. Анараа хаһаайыттарыгар эрдэҕинэ иккилээҕэр ньирэйдэнэн баран, былырыын кытараабыт. Байтаһырбытын иһин күһүн идэһэҕэ туттаары сылдьыбыттар. Сүүскэ охсулларга бастакы нүөмэрдээх хандьытаат, хата, ону ууга тааһы бырахпыттыы сүтэн быыһаммыт. Билигин тириитэ күрүөҕэ ыйанан турар буолуохтаах этэ. Туоһахта онон ынах сүөһү төрдө буолар айдарыылаах кэлбитигэр киһи саарбахтаабат. “Маҥаас Туоһахтатын Тулуна Майаҕаттатын кытта холбоон, тулуурдаах, бөҕө сүрүннээх, чиргэл-чэгиэн төрүөҕү ууһатан тэнитиэҕиҥ” диэн санааны этээччилэр даҕаны бааллар. Наука ону туох диирий?
Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаhыат, edersaas.ru