Сүүс уон сыл анараа өттүгэр Сибиир тайҕатыгар буолбут дэлби тэбии төрүөтэ туоххатыгар аан дойду учуонайдара билигин даҕаны биир санааны була иликтэр. Буолаары буолан, саҥа, киһи үөйбэтэх түөрүйэлэрин туруораллар.
Сүппүт суоллар
1908 сыл бэс ыйын 30 күнүгэр Сибиир үрдүнэн сырдык биллибэт эттик көтөн кэлэн Подкаменная Тунгуска диэн үрэх оройуонун үрдүнэн 7-10 килэмиэтир үрдүккэ эстибитэ. Күүстээх дэлби тэбиини, бэл, Европа сейсмографическай ыстаансыйалара бэлиэтээбиттэрэ. Дэлби тэбии күүһэ 40-50 мегатонн (сорох сыанабылынан, 10-15 мегатонн) тэҥнэспитэ диэн буолар. Онно салгын охсуутуттан үөскээбит долгун Сир шарын иккитэ эргийбитэ диэн этэллэр. Ол кэмҥэ аҕыс тыһыынча килэмиэтир ыраах баар Лондон куорат түүҥҥү халлааныгар уратытык сырдыыр былыттары көрбүттэр, олор сырдыктарыгар, бэл, теннис оонньуохха сөбө үһү.
Түспүт сирин аатынан Тунгуска метеорита дэммит эттик туохтан турарыгар, хантан кэлбитигэр билиҥҥээҥҥэ диэри чопчу эппиэт суох. Дьиктитэ баар, дэлби тэбии буолбут сиригэр чинчийээччилэр метеорит кыырпаҕын да булбатахтара…
Быһылаан буолбут сиригэр биир бастакынан, кэлин биллиилээх суруйааччы буолбут Вячеслав Шишков («Угрюм-река» ааптара), минеролог Леонид Кулик, геохимик Кирилл Флоренскай, Геннадий Плеханов, уо.д.а. эспэдииссийэҕэ үлэлээбиттэрэ да, 1908 сыллаахха манна туох эстэн үйэлээх тииттэри испиискэ маһын курдук кэчигэрэтэ суулларбытын кыайан быһаарбатахтара.
Ол БКЭ этэ дуо?
Сэрии иннинэ Тунгуска метеоритын туһунан учуонайдар эрэ эргимтэлэригэр биллэр буоллаҕына, 1940-с сыллар бүтүүлэригэр бу дьикти быһылаан туһунан дойду олохтоохторо бары кэриэтэ истибиттэрэ. Ол курдук, эдэр-эмэн дьон сөбүлээн ааҕар «Вокруг света» сурунаал 1946 сыл тохсунньутааҕы нүөмэригэр фантаст суруйааччы Александр Казанцев «Взрыв» диэн научнай сэрэйэн көрүү кэпсээнэ бэчээттэммитэ. Онно Сибииргэ аан бастаан атын планетаттан кэлбит хараабыл саахалламмыт буолуон сөп диэн санаа этиллибитэ. Казанцев көрүүтүн учуонай Ари Штернфельд өйөөбүтэ уонна туһааннаах ааҕыы-суот түмүгэр Тунгуска метеорита дэммит эттик космическай хараабыл эбит буоллаҕына, Венераттан кэлиэн сөбүгэр тахсар диэбитэ. Бу идиэйэни Астрономическай уопсастыба бэйэтин анал мунньаҕар дьүүллэһэ сылдьыбыта.
Челябинскай үрдүнэн ытыалаһыы
2013 сыллаахха улахан аймалҕаны таһаарбыт Челябинскайдааҕы метеориттан сэдиптээн, кэнники сылларга үйэ анараа өттүнээҕи быһылааҥҥа өссө биир саҥа сабаҕалааһын күөрэйдэ. Уфологтар ыйалларынан, Челябинскайдааҕы метеориты биллибэт көтөр эттик (БКЭ) ытан суулларбыт. Ону ааһа баран, кинилэр Тунгуска метеорита диэнинэн биллэр эмиэ атын планетаттан көтөн кэлбит хараабылы Саха сиригэр, Бүлүү өрүс тардыытыгар баар олгуйдартан ытыалаан эспит буолуохтарын сөп диэн сабаҕалыыллар. Контактердар дэнээччилэр бигэргэтэллэринэн, 2013 сыллаахха Челябинскай халлааныгар БКЭ ытыалаһыылара буолбут, ол туһунан кистэлэҥ күүстэр кинилэри эрдэттэн сэрэппиттэрэ үһү. Үйэ анараа өттүгэр ойууннар эмиэ үөһэттэн уот көтөр түһүөҕүн туһунан дьоҥҥо үс ый инниттэн эппиттэрэ диэн буолар.
Биллэн турар, учуонайдар уфологтар түөрүйэлэрин төрдүттэн ылымматтар, болҕомтолорун да уурбаттар.
Гречко сабаҕалааһына
Тунгуска метеоритын атын планетаттан көтөн кэлбит хараабыл быһыытынан чинчийэр эспэдииссийэҕэ космонавт Георгий Гречко сылдьыспыта. Кини дэлби тэбии буолуон иннинэ Европаттан Сибииргэ диэри халлаан сырдаан ылыытын, хотугу өттө өһөх кыһыл, оттон илиҥҥи саҕах от күөҕэ өҥнөммүтүн биир да гипотеза быһаарбатын эппитэ. Онон, бу биитэр атын планетаттан кэлбит хараабыл, биитэр, Сиргэ суоһаабытын иһин, дэлби тэптэриллибит метеорит буолуон сөп диэн сабаҕалаабыта.
Георгий Гречко Сибииргэ космическай хараабыл саахалламмыт буолуон сөбүгэр санаата тохтуур эбит. Кини үйэ анараа өттүгэр көтөн кэлбит эттик траекториятын ааҕан-суоттаан таһаарбыт уонна хараабыл Марстан даҕаны, Венераттан даҕаны кэлбэтэх диэн быһаарбыт. Арай Марстан Венераҕа, онтон Сиргэ кэлбит буолуон сөп диэбит.
ХХ үйэ улууканнаах кистэлэҥинэн ааттаммыт Тунгуска метеоритын наукаҕа олоҕуран быһаарыы билиҥҥитэ кыалла илик. Дьэ ол иһин наука үлэһиттэрэ Тунгуска метеорита диир оннугар феномена диир сөбүн этэллэр.
Олгуйдар кистэлэҥнэрэ
Уфологтар сигэниилэригэр билиҥҥи Мииринэй улууһун сиригэр-уотугар баар Өлүү Чөркөчүөх диэн сиргэ баар алтан олгуйдар ахтыллаллар. Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, онно сир анныгар улахан куорат баар эбит. Олору хаһан, кимнээх оҥорбуттара биллибэт. Олгуйдартан сөп буола-буола уот уһуурара үһү диэн ахтыллар. Өлүү Чөркөчүөххэ олохтоохтор сылдьыбаттар, ырааҕынан тумналлар эбит.
Бүлүү баһыгар баар «сиргэ тимирбит» олгуйдар тустарынан остуоруйа быһыытынан сурукка бастакынан 1853-1855 сылларга Бүлүү, Өлүөхүмэ, Чуона тардыыларын үөрэппит биллиилээх айанньыт, чинчийээччи Ричард Маак киллэрбитэ.
1971 сыллаахха уфологтар Өлүү Чөркөчүөххэ сылдьыбыт биир булчуту булан кэпсэппиттэр. Кырдьаҕас эбэҥки дириҥ хорооҥҥо тимир таҥастаах, соҕотох харахтаах ырыган дьон тоҥон сыталлара диэбитин сурукка тиспиттэр. Ол сиргэ төп-төгүрүк күөл баара ыйыллар. Уфологтар биир олгуй онно баар буолуохтаах диэн этэллэр. Ааһа баран, чопчу онтон Тунгуска метеоритын ыппыттара буолуо диэн сабаҕалыыллар.
Космонавт Гречко эттик сиргэ тиийбэккэ эстибит диэн ааҕара. Кини Сиргэ бэйэ-бэйэлэрин кытта алтыспат икки цивилизация баар буолуон сөп диэн көрүүлээҕэ. Саха сиригэр баар олгуй-тэриллэри үрдүкү сайдыылаахтар, киһи аймах бэйэбитин көмүскэнэр кыахпыт суоҕун билэр буоланнар, Сиргэ куттал суоһуур түгэнигэр, араҥаччылыыр туһуттан туруорбут буолуохтарын сөп диирэ. Итиннэ эбэн эттэххэ, Тунгуска метеорита Сиргэ сааллыбыта буоллар, киһи аймах имири эстиэ этэ диэн сабаҕалааһыны учуонайдар киэр илгибэттэр эбит…
Саха сиригэр баар олгуйдары кимнээх, хаһан оҥорбуттарай, халлаан куйаарыттан инникитин Сиргэ суоһуур туох эмэ көтөн кэлэр түгэнигэр олор биһигини көмүскүөхтэрэ дуо? Билиҥҥитэ манна харда суох…
Метеорит дуу, гравиболид дуу?
Тунгуска метеоритын туһунан өссө биир интэриэһинэй сабаҕалааһын баар. Онно этиллэринэн, гравиболид халлаантан буолбакка, төттөрүтүн Сиртэн, Алтай хайаларыттан, көтөн тахсыбыт итиэннэ хотугулуу-илин көтөн иһэн эстибит. Кэлин Челябинскайдааҕы эттик метеорит буолбакка, эмиэ гравиболид этэ диэн суруйар буоллулар. Ол курдук, метеорит кутуруга кэтириир буоллаҕына, Челябинскай киэнэ видеоларга кыччаан барара чуолкайдык көстөр эбит. Аны туран, өҥө метеорит киэниттэн эмиэ ураты эбит —үп-үрүҥ. Дьиктитэ баар, бу гравиболид соҕуруулуу-илинтэн хотугулуу-илин, ону кытта хотугулуу-илинтэн соҕуруулуу-илин тэҥҥэ көтөн испитэ диэн буолар…
Күн бүгүҥҥэ диэри тулалыыр эйгэбитигэр наука билиҥҥи таһымынан кыайан быһаарбата, икки атахтаах ситэн өйдөөбөтө дөрүн-дөрүн көстөн соһутан ааһар. Олору хайдах баалларынан ылынарбытыгар эрэ тиийэбит.
Бэчээккэ Роман ПОПОВ бэлэмнээтэ, «Саха сирэ» хаһыат
Хаартыска: интэриниэттэн