Васильевтар — Уус Алдан Тумулугар биир саамай ытыктанар ыал. Түөрт оҕолоохтор. Улахан уол Эдик Васильев 10-с кылааһы, Алина Васильева 9-һу, Наина Васильева 2-һи бүтэрдилэр. Кыра уол Роддик Васильев биир саастаах.
Тыа ыалын сиэринэн хаһаайыстыба тутан, быр бааччы олороллор. Үгэс буолбут ынаҕы-сылгыны таһынан, коза, сибиинньэ, хоруолук иитэллэр, дьиэ көтөрө – куурусса, бөтүүк дэлэй, аны өссө көҕөн кустар бааллар эбит. Дьиэ-уот, уһаайба, массыына, тиэхиньикэ арааһа… Биллэн турар, бу барыта кинилэргэ биирдэ баар буола түспэтэҕэ, ийэ-аҕа бэлэмэ даҕаны суоҕа. 17 сыллааҕыта эдэр дьон ыал буолаат, сүрэхтэрин баҕатынан, өйдөрүнэн-санааларынан, барытын, этэргэ дылы, олох саҥаттан, бэйэлэрин харыларын күүһүнэн саҕалаабыттара. Үлэлээн хачыгырайан, сайыннары-кыһыннары элбэхтик сыралаһан, хаһаайыстыбаларын сыллата сайыннаран, билигин кинилэр үгүһү ситистилэр. Ити чааһыгар, мин санаабар, Туйаара, Альберт Васильевтар саҥа ыал буолар, олохторун оҥостор эдэр дьоҥҥо үтүө холобур буолаллар.
Ыал аҕатыттан элбэх тутулуктаах
Мин итинник саныыбын. Хайа баҕарар ыал аҕата дьиэ кэргэнин иннигэр эппиэтинэһин өйдүүр, сүрэхтээх, үлэһит, кыһамньылаах, көхтөөх, идиэйэлээх буоллаҕына, ыал ийэтэ барахсан, үөрүүнэн сөбүлэһэр, оҕолорун, дьиэтин бэрийэрин сэргэ, кэргэнигэр истиҥ өйөбүл, көх-нэм буолара эрэбил.
Ыал аҕата Альберт Николаевич Васильев Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх. Талан ылбыт, сөбүлүүр идэтинэн, кини култуура эйгэтин үлэһитэ – билигин Тумулга Култуура киинигэр аккомпаниаторынан үлэлиир. Айылҕа биэрбит талаанынан мусукаан, ырыаһыт, ырыа айааччы-мелодист. “Туйма” ансаамбыл солиһа уонна салайааччыта. Аны “Айыллан” норуодунай тыйаатыр эмиэ биир тутаах артыыһа. Альберт Васильев икки нэһилиэк – Тумул уонна Горнай улууһун Мытаах нэһилиэгин гимннэрин мелодияларын айбыт ааптардара буоларынан, күтүөттэринэн тумуллар киэн тутталлар. Альберт Николаевич олоҕун аргыһа, кэргэнэ Туйаара Гаврильевна Габышева идэтинэн программист-компьютерщик, билигин кырачаан уолларын көрөн олорор.
Эмиэ үлэһит бэрдэ – асчыта диэн, оҕуруота-сибэккитэ диэн, туппута барыта табыллан иһэр. Оттон оҕолор, төрөппүттэрин көрө сылдьан, холобур ылан, үлэҕэ-үөрэххэ олус тардыһыылаахтар, көхтөөхтөр, ийэлээх аҕаларын курдук, эмиэ айар куттаахтар.
“Ыаммытынан үүт үчүгэйиин…”
Мин Альберт Николаевичтан, “чыыста” култуура киһитэ, тыа хаһаайыстыбатыгар хайдах сыстыбыккыный, диэн ыйыталаспыппар, бу курдук бэрт судургутук быһааран биэрэр:
— Мин Үөһээ-Бүлүү Балаҕаннааҕар, тыа сиригэр, Мэҥэлээх диэн сайылыкка улааппытым. Убайдарбар-эдьиийдэрбэр, чуолаан кыра эдьиийбэр Августина Семеновна Васильеваҕа махтанабын, кини миигин сүөһүгэ сыһыаран, сопхуоска бостууктары кытта бостууктаһан, дайааркалары кытта ынах бөҕөтө ыаһан, үлэлээн-хамсаан, олоххо бэлэмнээх киһи тахсыбытым. Сүөһү иитиитигэр бастакы хардыылары оҥороругар, киһи, ити курдук, чугас дьонуттан, төрөппүттэриттэн силистэнэр-атахтанар буоллаҕа. Мин кыра сылдьан, эһээлээх эбэм ынахтарын ыы баран иһэллэрин көрдөхпүнэ, тоҕо эрэ олус астынар этим… Сүүрэн тиийэн ыаммытынан үүтү иһэр үчүгэйиин!.. Үүт ыан күрдүргэтэр тыастара-уустара, ынах кэбинэрэ, күөх от сыта – бу барыта эппинэн киирэн ааһара…
Альберт Николаевич, киһи олоххо, үлэҕэ-хамнаска наар биир хайысханан бардаҕына, кэлин уостан, симэлийэн хаалар эбит, диэн санаалаах. Үлэтигэр барыта этэҥҥэ баран иһэр, ол эрээри, култууратыгар биир кэмҥэ, хайдах эрэ, ботолуокка тиийэн хаалбыт курдук санаммыт эбит…
— Биир кырдьаҕас сүбэтин өйдөөн кэлбитим. Киһи наар биир хайысханан бардаҕына, кэлин уостан хаалар, оннукка тиийбэт наадатыгар киһи бэйэтин атын эйгэҕэ холонуохтаах, диэн. Мин ол иһин, бэйэм тардыстар хайысхабар хайыһан, хаһаайыстыба тэринэргэ санаммытым, — диир кини.
Икки хороҕор муостаахтан саҕаламмыта
Аан бастаан кини, эрдэттэн сыал-сорук оҥостон, биир сүөһүнү, хамнас суотугар ылбыта. Эдэр ыаллар онтон үөрэннэр, тута иккис ынахтарын атыыласпыттара.
— Биһигини бастаан сүөһүлээбит Василий Кононович Алексеев бэйэтэ эмиэ халыҥ хаһаайыстыба. Онно үлэлэһэн, хамнас суотугар, былыргылыы сүөһүнэн төлөһүү буолбута. Онно махтаныах эрэ тустаахпын. Үөрүү бөҕөтүн үөрэн, иккиспитин тута, 50 тыһыынчаҕа атын хаһаайыстыбаттан атыыласпыппыт. Дьэ, онон, икки сүөһүттэн саҕалаан, хаһаайыстыбабытын кэҥэтэн испиппит. Итиэннэ бу нэһилиэкпитигэр олохтоох дьаһалтабыт эмиэ эдэр ыалы сүөһүлүүр, хаһаайыстыба тэринэр бэртээхэй бырайыагы оҥорон, эдэр ыалларга сүөһү түҥэппитэ, онно кыттан, өссө биир сүөһүнү ылбыппыт.
Билигин саныыбын — эһэм эппитинии, «Киһини сүөһү киһи гыныа». Эһээлээх эбэм тыыл, үлэ бэтэрээннэрэ. Эһэм сөпкө эппит… Сүөһүлээх буоллаххына, кинини тула төгүрүччү, атын дьиэ кыыллара эмиэ табыллан сылдьаллар. Хотоҥҥо киирдилэр да – бары биир дьиэ кэргэн курдук буолан хаалаллар. Хаһаайыстыба халыҥа ордук, өссө кэҥэтиэхпин баҕарабын. Аҥардас биир сүөһүнү көрүүттэн киһи эмиэ уостуон сөп.
Бу сайдыылаах үйэҕэ, хаһаайыстыбаҕа араас туһалаах сүбэни-аманы интэриниэттэн булабын. Уонна, улуус-улуус, нэһилиэк-нэһилиэк аайы култуураҕа да, тыа хаһаайыстыбатыгар да доҕорум-табаарыһым элбэх, кинилэри кытта уопуту хото атастаһабыт, көмө, сүбэ-ама буолар дьонум үгүһэ үөрдэр.
Үлэм чааһын сөпкө аттарабын. Сүөһү көрөр бириэмэм туһунан. Кэлэн, хаһаайыстыбабын көрдөхпүнэ, үлэм эмиэ таһаарыылаах буолар. Айар үлэҕэ саҥаттан саҥа көрүүлэр сааһыланан киирэн иһэллэр. Айар үлэм барыта муусука. Сынньалаҥмар, олоро түстүм да – баяммын ылабын…
Билигин Альберт Николаевич электрикэнэн үлүһүйбүт кэмэ. Эһэтэ урут электрик эбит. Кулуупка сценаны сырдатыы, уотунан-күөһүнэн киэргэтии, испэктээккэ сөптөөх уоту туруоруу… Аныгы технологиялары үөрэтэммин, интэриэс баар буолла, диир.
Олоххо бириинсип, аҕа үөрэҕэ уонна оскуола
Альберт Васильев олоҕор тутуһар бэйэтэ бириинсиптээх, оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ, элбэх оҕолоох ыал аҕата, бэйэтэ ураты көрүүлэрдээх. Ордук, өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэхтээһин систиэмэтин, оскуолалар үлэлэрин тустарынан…
— Киһи олох суолун устун элбэх буолан туруннаҕына, кытаанах тирэхтээх буоллаҕына, сытыытык-хотуутук айанныыр. Итинник санаан, мин инним диэки баран иһэбин. Оҕолорум улаатан, ыраах үөрэххэ барыахтара, оттон үйэбит төттөрү-таары уларыйар, онон, мин сыалым-соругум – оҕолорбор күүс-көмө буолуу. Онно эрдэттэн бэлэмнэммитим, бэлэмнэнэбин. Төрөппүт быһыытынан, бэйэм кинилэргэ холобур буолабын. Оҕолорбун, тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаран, киһи тыа сиригэр да кыахтаахтык олоруон сөп, диэн быһаарарга дьулуһабын. Ол курдук, кинилэргэ өйдөбүл буоллун диэн, хаһаайыстыбабынан массыына ыллым. Аны ипотекаҕа киирсиэм. Барытын бэйэм хаһаайыстыбабынан. Хамнаспын күннээҕи наадаларга туттабыт. Туох да граннарга, бырайыактарга кыттыбакка, бэйэм кыахпынан бара сатыыбын. Киһи төһө ноҕоруусканы уйарын, төһө бэйэтэ булан-талан, хаһаайыстыбатын көрөрүн, сайыннарарын билии, үөрэтии – бу мин олоххо бириинсибим. Бу мин бэйэм аҕам ньыматын да көрдөхпүнэ, оннук. Уопсайынан, киһи аҕатын үөрэҕиттэн төһөнү ылыммытынан, олоххо оннук айанныыр эбит. Мин аҕам, нууччалыы эттэххэ, гордай киһи этэ. Мин оҕо сааспар кини ыарахан түгэннэри көрсө сылдьыбыта… Ону барытын көрө сылдьаҥҥын, үчүгэйтэн куһаҕанын арааран, сыыйан, наардаан ылаҕыҥ. Ол эрээри аҕам хаһан да кимтэн да тугу да көрдөспөтөҕө. Барытын бэйэтэ оҥоро сатыыра. Аҕабынан киэн туттабын. Кини кырдьар сааһыгар Москваҕа тиийэн, адвокат үөрэҕэр үөрэммитэ. Бэйэм үлэнэн улааппыт буоламмын, оҕолорбун, улахан уолбун эмиэ үлэнэн иитэргэ дьулуһабын. Кыра уол улааттаҕына батыһыаҕа. Кыргыттар ийэлэригэр көмөлөһөллөр.
Оскуолалары ыллахха, олус араас бырагыраамаларынан үлэлииллэр. Статустара араас. Оттон мин баҕа санаам — Саха сирин оскуолалара бары агро-оскуола эбиттэрэ буоллар! Ити мин эрэ санаам буолбатах, үгүс кырдьаҕастар, сир түннүктэрэ дьон, араадьыйанан, хаһыатынан ити туһунан этэллэр-тыыналлар. Агро-оскуолалар биһиги саха норуотун оҕотун олоххо саамай сөптөөхтүк бэлэмнииллэр дии саныыбын.
Нолуок туһунан
—Былыр биһиги ааттаах-суоллаах дьоммут айан бөҕөтүн айаннаан, нуучча сиригэр илии тутуурдаах тиийэн, саха норуота сүөһү көрөн, ииттэн олоробут диэн, нолуоктан босхолуурга үлэ бөҕөтүн тэрийэн, тыл бөҕөтүн этэн, нолуогу суох оҥотторбуттара. Оттон билигин нолуогу тоҕо төттөрү киллэттэрэ сатыыллара буолла… өйүм хоппот.
Мин итини, Сахабыт сирин нолуоктан босхолоппут, ааттарын ааттаппыт дьоммут хара көлөһүннэрин, сорох сорохтор тыыннарын да биэрбит улуу ааттарын түһэн биэрии курдук көрөбүн. Дьэ, хайдах буолабыт…
Сопхуостар эстибиттэрин кэннэ, улуустарга билигин чааһынайдар, бааһынайдар кыахтарын нэһиилэ ылан эрэллэр. Биһиги, сахалар, бу билиҥҥи да кэмҥэ сүөһүбүтүнэн ииттинэн олорорбутун өйдүөхтээхпит, онуоха биһигини дьокутааттарбыт араҥаччылыах, көмүскүөх тустаахтар эбээт…
Идэни талыы туһунан
Оскуоланы бүтэрэн баран Альберт, эдьиийдэрин-убайдарын сүбэлэринэн, Дьокуускайга кэлэн, Култуура, искусство колледжыгар үөрэнэ киирбитэ. Оҕо эрдэҕиттэн ыллыырын-туойарын сөбүлүүрэ. Дьоно, артыыс буолар талааннааххын, дииллэригэр сөбүлэһэрэ.
—Киһи идэтин бэйэтэ талан ылыахтаах. Идэ диэн – мин санаабар, хобби курдук. Холобур, уһаммат буолан баран, уус буола сатыыр сыыһа буолуо. Сатыыр, чахчы сүүс бырыһыан билэр, кыайыам дии саныыр дьыалаҕын идэ оҥостор наада. Ол аата, тугунан сөбүлээн дьарыгыраҕын да, ону талыахтааххын. Бэйэм оҕолорбун эмиэ, биһиги талааммыт, хоббибыт инникитин идэҕэ кубулуйуохтаах, диэн үөрэтэбин. Ыччаттарым идэлэрин эмиэ бэйэлэрэ сөпкө талыахтара диэн эрэнэбин.
ххх
Тыа сирин үлэһит киһитин, айар куттаах, олоххо бэйэтэ ураты көрүүлэрдээх ыал аҕатын үөрэҕэ, дьэ, ити курдук.
Хаартыскалар — Васильевтар дьиэ кэргэн архыыптарыттан.
Татьяна МАРКОВА.