Мэҥэ Хаҥалас улууһун биир бөдөҥ хаһаайыстыбата, «Тумул» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ сүөһүтүн үс сайылыгынан таһааран олорор.
edersaas.ru
Биһиги күннээҕи үлэни-хамнаһы билиһиннэрэригэр көрдөспүппүтүгэр кэпэрэтиип салайааччыта Таисия Васильевна Десяткина маннык кэпсээтэ:
Төһүү дьоннор
Барыта 440 сүөһүнү кыстаттыбыт, 180 төрүөҕү ыллыбыт, онон 600 сүөһүлээх олоробут. Сайылыкка Сайылык күнүн көрсө тахсыбыппыт. Ыам ыйын 20-21 күннэригэр 220 ыанар ынаҕы икки сайылыгынан, Дьаамҥа уонна Эбэ Түгэҕэр, оттон субаннары ыраах учаастакка таһаарбыппыт. Ыам ыйын 29 күнүгэр ньирэйдэрбитин Хомус сайылыгар көһөрбүппүт.
Ньирэй сайылыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Зоя Верховцева салалтатынан Эльвира Игнатьева, Петр Игнатьев, Варвара Романова үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Эбэ түгэҕин сайылыгар СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна Альберт Громов салалтатынан Ратмира Громова, Татьяна Оконешникова, Антонина Ковлекова, Наталья Кандинская, Клавдия Ноговицына ыанныксыттыыллар. Мария үүт тутар, Владимир Егоров бостууктуур. Дьаам сайылыгар СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуннара: ыстаарсай ыанньыксыт Зинаида Толстякова, ыанньыксыттар Гутнера Кандинская, Саргылаана Елисеева, Евдокия Власова уонна Туйаара Десяткина, Татьяна Десяткина үлэлииллэр. Саргылаана Свинобоева үүт тутар, Илья Свинобоев бостууктуур. Антонина Витальевна уонна Зинаида Яковлевна ыанньыксыттыылларын таһынан осеменатордыыллар. Даҕатан эттэххэ, маннык дьонннох буоламмыт, ынах кытарааһына мээнэ таһаарыллыбат.
Сайылыктарга иккиэннэригэр солбук ыанньыксыттар бааллар, Эбэ түгэҕэр СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, үлэ бэтэрээнэ Анна Титова, Дьаамҥа Саргылаана Стручкова график быһыытынан ыанньыксыттары солбуйан сынньаталлар. Ынахтарбытын күҥҥэ үстэ ыыбыт. Күн ахсын 2 400-2500 киилэ үүтү «Хоту» кэпэрэтиипкэ туттарабыт. Ыйдааҕы, сыл аҥардааҕы былааммытын толорон иһэбит. Ынахтарбытын маассабай төрүөх саҕана сиилэһинэн эбии аһаппыппыт, билигин комбикорм сиэтэбит.
Ааспыт икки сылга «Сайылыктааһын» бырагырааматынан Эбэ түгэҕин сайылыгын саҥардыбыппыт, саҥа титииги уонна үс олорор дьиэни тутан үлэҕэ киллэрбиппит. Билигин ол ситэриллэр. Итиэннэ Дьаам сайылыгын саҥардыыны саҕалыырга быһаардыбыт. Онно анаан саас 1500 тутуу маһын кэрдэн киллэрэн, таҥастаан эрэбит.
Былааны таһынан эбэһээтэлистибэлээх
Үлэҕэ интэриэһи үөскэтэр, көрдөрүүнү үрдэтэр, хаачыстыбатын тупсарар сыалтан урукку сыллартан былааннаах уонна ону таһынан эбэһээтэлистибэлээх үлэлиир үгэстээхпит. Ыанньыксыттар ыйдарынан аттарыллыбыт былааны таһынан сайыҥҥы үүттүгэннээх түөрт ыйга ынах ахсыттан 1 тыһ. 260 киилэ үүтү ыырга, ньирэй көрөөччүлэр ньирэйдэрин эмиэ ыйдааҕы былааны таһынан эбии төлөһүтэргэ эбэһээтэлистибэ ылыммыттара. Онно көҕүлээһин көрүллэр, ый түмүгүнэн эбэһээтэлистибэлэрин толорон иһээччилэр харчынан бириэмийэлэнэллэр.
Үүнүүнү бааһынаттан
«Тумул» кэпэрэтиип үүтү-эти оҥорууну таһынан, сүөһүтүн эбии аһылыгын бэйэтэ хааччынар. Өссө 1999 с. бурдугу үүннэриигэ өрөспүүбүлүкэҕэ тирэх хаһаайыстыба буолбуппут, сыллата 500 т оту, биир оччо сенаһы уонна сиилэһи бэлэмниибит, ону таһынан бурдук үүннэрэн, бэйэбит сүөһүлэрбитигэр сиэппиппит ордугун соҕотуопкаҕа туттарабыт.
Доллу нэһилиэгин сирэ-уота кыараҕас буолан, атын нэһилиэктэртэн бааһына түүлэһэн, барыта 1 200 гектарга үлэлиибит. Итинтэн аҥаарыгар сэлиэһинэйи, ньэчимиэни, эбиэһи ыһабыт, оттон аҥаарын эһиилги ыһыыга анаан паардыыбыт. Кураайы дойдуга агротехнология ирдэбилин тутустахха эрэ, үүнүү ылыллар.
Сааскы ыһыы туһунан эттэххэ, ыһыы 680 гектар бааһынаҕа ыстыбыт, ол иһигэр бурдугу – 550 гектарга, сүөһү аһылыгын култууратын – 133 гектарга, мэхэньисээтэрдэр билигин паардааһыны бүтэрэн эрэллэр. Ыһыыбытын кэмигэр сөпкө бүтэрбиппит эрээри, эппитим курдук, бэс ыйын быһа ардаабакка кураанныыр кутталланна. Сиилэскэ анаан ыһар 51 гектардаах бааһынабытыгар уу кутар ситими оҥорбуппут эрээри, Эбэбит уутун саппааһа аҕыйаа, улахан көдьүүһэ суох курдук буолла.
Окко Петр Егорович Куличкин салайар толору мэхэньисээссийэлээх, Станислав Иванович Пономарев салайар ситэтэ суох мэхэньисээссийэлээх звенолар үлэлиэхтэрэ. Кутталлаах алаастар аһыҥаларын эмтэттибит. Былырыын Төхтүртэн сир ылан эбии оттообуппут. Быйыл да, бастаан бэйэбит сирбитин сирийэн оттоон баран, онно киириэхпит. Ити эрээри, Бөтүрүөпкэ диэри билигин да бириэмэ баар, онуоха диэри үчүгэйдик ардаатар алаастарбыт, бааһыналарбыт өрө көрө түһүө этилэр!
Саҥа сыах тутуллар
Сыллата Хаптаҕайдааҕы комбикуорум собуотугар 400 т бурдугу туттарар этибит даҕаны, ол собуот сабыллан хаалла. Инньэ гынан улуус дьаһалтатын уонна бурдугунан дьарыктанар хаһаайыстыбалары (А.М.Попов уонна А.А.Борисов биирдэм тэрилтэлэрин) кытары сүбэлэһэн бараммыт, бурдугу мэлийэр дьоҕус сыаҕы биһиги баазабытыгар тэрийэргэ быһаардыбыт. Онно анаан 6,5 мөл. солк. сыаналаах технологическай тэрили атыылаһан эрэбит, ороскуотун 90 %-а «Кормопроизводство» бырагырааматын иһинэн, улуус дьаһалтатын өйөбүлүнэн толуйуллар буолла.
Сыахха анаан урукку арочнай харааһы уларытан оҥоро сылдьабыт, электро-уот ситимин уонна гаһы киллэриэхтээхпит. Ону таһынан суола оҥоһуллуохтаах, онно улууспут көмөлөһүөхтээх. Ити курдук дьаһанаммыт аны күһүн бурдук хомуурун көрсө сыаҕы бүтэрэн, үлэлэтэргэ соруктанабыт. Бу үлэни агрономмут Тимур Борисович Десяткин моой-арҕас ылынан иилиир-саҕалыыр. Дьэ онон хас да хайысханан үлэ, түбүк үөһүгэр сылдьабыт.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru