Биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт — Ольга ХАРАЙБАТОВА, Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, юридическай наука кандидата, Муусука Үрдүкү оскуолатын доцена, “Муусука—барыбытыгар” Бырайыак киинин салайааччыта. Чуолаан кини 1989 сыллаахха Дьокуускай куорат Култуураҕа отделын салайааччытынан талыллаат, 1990 сыллаахха Туймаада ыһыаҕын сөргүтүү идиэйэтин көҕүлээбитэ уонна биир санаалаахтарыныын олоххо киллэрбитэ.
—Дьокуускайга ыһыах бүтэһигин хаһан буолбутун умнубуппутун да кэннэ, 90-с сыллар курдук ыарахан кэмнэргэ Туймаада ыһыаҕын – саха национальнай бырааһынньыгын хайдах сөргүппүккүтүй? Cаныырга да уустук дии… Дьиҥнээх төрүөтүнэн туох буолбутун, баһаалыста, санатан ылыах эрэ, Ольга Михайловна…
— Ол 1990 сыллаахха этэ, ол аата 30 сыл анараа өттүгэр. Мин куорат мэрийэтигэр култуура салаатын сэбидиссиэйинэн талыллан, үлэбин саҕалаабыт кэмим. Чахчы, туох баар үгэс буолбут бырааһынньыктарбыт ыһыллан, наадата суоҕунан ааҕыллыбыт кэмнэрэ этэ… Култуура тэрилтэлэрэ үлэлэрин хайысхатын уларыттахтарына эрэ табыллар кэм тирээн кэлбитэ. Бэл Пиэрибэй Маай параада тохтообута, Улуу Өктөөп даатата, ис өйдөбүлэ уларытыллыбыта, дьон олоххо ээл-дээл сыһыана күүһүрэн, атыы-тутуу сытыырхайан, хомойуох иһин, бу олоххо күүһүнэн өттөйүү быһаарыылаах буолуох курдук буолан испитэ… Афганистантан кэлбит эдэр ыччаттарбыт санаалара алдьанан, уонна эр дьон хамнас ылбакка, үлэлии сатаан баран, арыгынан эрэ аралдьытынар буолуута, онтон кэлэйэн ыал арахсыыта да үксээбитэ… Дьэ, оннук, киһи олохтон тутуһарыгар ис турук, омук быһыытынан бэйэни билинии суолтата сытыырхайбыт кэмигэр, духуобунаһы сөргүтэр туох эрэ атын, саҥа тэрээһиннэр наадалара култуура отделын биир сүрүн үлэтинэн буоларын өйдөөбүппүт. Мэрия планеркалара сарсыарда 8.30 чаастан ыытыллар буолбуттара. Үлэҕэ 8 иннинэ кэлэрбит. Култуура отдела улам аптарытыата үрдээн, планеркаларга болҕомтолоохтук истэр буолбуттара. Ити кэмҥэ култуура отделын туруорсуутунан, мэр Павел Павлович Бородин өйөбүлүнэн, кылаабынай архитектор Семен Николаевич Назаров көмөтүнэн, партия горкомун 1 сэкэритээрэ Артур Николаевич Алексеев бигэргэтиитинэн, Туймаадаҕа ыһыах ыһар наадата чопчу быһаарыллыбыта. Кыһыны быһа култуура отделынан араас эйгэҕэ (учуонайдарга, култуура, үөрэҕирии тэрилтэлэригэр) киэҥ араҥа уопсастыбаннас кыттыылаах мунньах бөҕөтө ыытыллыбыта. Ардыгар дэлби мөккүһэн, тыл тылга киирсибэккэ, ааны “хайа бырахсыы” да баар этэ… Ыһыах ыһыллар сиринэн, суол-иис да өттүнэн табыгастааҕынан, биһиги ол саҕана ипподрому туруорсубуппут. Бэрээдэк да өттүнэн эмиэ… Ыһыах сирин киэргэтиигэ ыһыах сэргэлэрэ туруоруллуохтаахтара ойууга-бичиккэ киирбитэ. Егор Шишигин көмөтүнэн, ыһыах сэргэлэригэр биллэрбит күрэхтэһиибит Ем. Ярославскай аатынан мусуой тэлгэһэтигэр ыытыллар буолбута. «Якутскэнерго»-тан сэргэ остуолбаларын биэрэллэригэр көрдөспүппүтүн, ылыммыттара. Сарсыарда эрдэттэн киэһээ хойукка диэри сүгэ-эрбии тыаһа, үөрүү-көтүү мусуой территориятын толорбута. Онон, 20-тэн тахса сэргэ, алҕанан, ипподромҥа миэстэлэрин булбуттара. Ыһыах чугаһаатаҕын аайы нэдиэлэ ахсын 14.00 чаастан ипподромҥа, ыһыахха аналлаах планерка ыытыллара, онно мэрия отделлара бука бары кэлэн, бэлэмнэнии үлэтэ хайдах баран иһэрин ырытыһар этибит.
—Бу маннык эппиэтинэстээх түгэннэргэ саамай тирэх, өй-санаа, көмө буолбут эрэллээх дьонуҥ кимнээҕий?
—Ханнык баҕарар саха киһитэ ыһыаҕы дьиҥнээх ыһыах курдук ыытыан баҕарара ол сылларга уһуктубута, күүһүрбүтэ. Спартакиада, бэстибээл курдук барыан ким да баҕарбат этэ. Дьон санаата кэлэн, бэрт түмсүүлээхтик ылсыбыта. Чэ, бэйэҕит санааҥ — Семен Назаров салалталаах мэрия тутаах үлэһиттэрэ түүн 2 чааска диэри биһигини кытта тэбис-тэҥҥэ ипподромца үлэлииллэрин ким даҕаны соһуйа көрбөт этэ, эгэ сүөргүлүө дуо, буолуохтааҕын курдук ылынарбыт.
Ол быыһыгар, дьон болҕомтотун тардар ыһыах бырагырааматын оҥоруу, бириистэри көрдөөһүн, ас-үөл, таҥас-сап тэрээһинэ, онно барытыгар отдел тэрийбит хамаандата —куорат култууратын бары тэрилтэлэрэ олус көхтөөхтүк кыттыбыттара. Ол саҕана үлэлээбит дьон, бастакы ыһыахтан талан ылбыт тэрээһиннэригэр улам уопутуран, бэйэлэрэ 2-3-түү киһилээх хамаанда тэринэн, сыл аайы таһаарыылаахтык, олус айымньылаахтык ылсар буолбуттара: Алексей Седалищев, Саргылаана Свешникова, Розалия Садвакасова, Тамара Мохначевская, Октябрина Егорова, Агния Симонова, Нина Клепикова, Наталия Фомина, Сима Толстякова, Любовь Никитина, Кыталык Бааска, Виктория Будникова, Амар уо.д.а. Махтана саныыбын, ыһыах тэриллиитигэр үгүс сыраларын уурбут доҕотторбутун Марфа уонна Сергей Расторгуевтары. Умнубаппын, Ыһыах дириэксийэтэ төрүттэнэн, үгүс сыл тухары Татьяна Протасова солбуллубат, кыаллыбаты да кыайар, кэстүбэти да булар, дьону тылыгар киллэрэр дириэктэринэн үлэлээбитин…
Алгыс тыл, Алгыс тойук, Алгыс хомус, оҕолор, кыталыктар үҥкүүлэрэ, Дьөһөгөй оҕотун киириитэ, тырыбына атаҕар туран, дьон Үрүҥ күҥҥэ сүгүрүйүүлэрэ, Аҕа Баһылык кымыс үрдүн охторуута — Алгыс, оһуохай сыл аайы тупсан, ис хоһооннонон барбыта. Чахчы, бу ыһыах канонизацията сылтан сыл аайы күүһүрэн, сайдан иһэрэ киһини барытын олус үөрдэр.
Аҕа Баһылык кымыс үрдүн охторуутун сиэрин-туомун сценарийын Ксенофонт Уткин суруйбута. Аан бастакы оһуохай куонкуруһун Михаил Алексеев-Дапсы бэрэсэдэтэллээн, олус үчүгэй тэрээһиннээхтик ыыппыта, хайдах барыахтааҕын сиһилии көрдөрбүтэ.
Бастакы ыһыах режиссерунан Федот Потаповы көрдөспүппүтүн, быһа гыммакка, ылыммыта. Алгысчытынан Саха АССР үтүөлээх артыыһа Лазарь Сергучев буолбута. Уустаах Избеков сахалыы мусукаалынай инструменнар ансаамбылларынан Алгысчыт киириитин доҕуһуоллаабыта.
Мин түүлбэр баччааҥҥа диэри, Лазарь Сергучев дүҥүрүн туппутунан Улахан ураһаттан тахсан, курданарыгар диэри үүммүт от быыһынан хааман күпсүтэн иһэрэ, Уустаах Избеков уһун маҕан баттаҕын тыал өрүкүтэрэ, көй салгыҥҥа кырыымпа тыаһа.., көстөн-иһиллэн ааһаллар…
Биир сүрүн тэрийсээччинэн Лазарь Афанасьев-Тэрис буолар. Кини 1990 сыл – Дьөһөгөй сыла диэн туруорсан, ыһыах Дьөһөгөй айыытыгар анаммыта. Бастакы ыһыахтары диктордар Виктория Максимова, Матрена Корнилова, Эдуард Рудых хатыламмат кэрэ куоластара киэргэппитэ. Ыһыаҕы ис туругун, тэрийэр үлэһиттэр доруобуйаларын, ыытыллар сири “ыраастааһыны”, ыһыах саамай суолталаах тэрээһинин “Күнү көрсүү” сиэрин-туомун ипподромҥа аан бастакыттан Клавдия Ильинична Максимова-Сайыына салайбыта. Алгысчыттар сыл аайы уларыйаллар этэ. Бастакы ыһыах күнүн Анастасия Кардашевская алҕаабыта.
Алгыс томторун, ипподрому саҥа охсуллубут отунан, туптэ буруотунан толорорбут. Ол барыта улахан тэрээһинтэн тутулуктаах этэ. Ыалларга сакаастаан, салама, ураһа тигиитэ, алгыс алаадьытын, кымыһын бэлэмнээһин, сарсыарда эрдэ от охсуута, түптэ бэлэмнээһинэ, араас күрэхтэһиилэр – бу барыта тустаах дьон толкуйдарыттан тахсара: (мүһэлэри тиэйии, түүннэри буһарыы Л. Быллырыытова, Улуу кыайыы 50 сылыгар анаан бэтэрээннэргэ түҥэтиллэр кымыс иһиттэрин бэлэмнээһин — Г. Афонина, бибилэтиэкэ үлэһиттэрин дьиэ кэргэттэрэ), Саха таҥаһын куонкуруһа – эппиэттээхтэр Юрий Спиридонов, Пелагея Слепцова дьиэ кэргэттэрэ. Киин тырыбынаны тэрийии (А.Карамзин дьиэ кэргэнэ), сиэргэ-туомҥа кыттар аттар — Жебсаин хамаандата, уо.д.а.
—Туймаада ыһыаҕын бырагырааматыгар, сүрүн тэрээһиннэр кэскиллэрэ кэҥээн, билигин да ыытыллыллар, дьон сөбүлүүр дии?
— Оннук ээ. Холобур, эдэр ыччаты тардар сыалтан, биһиги ыһыахпытыгар “Түүлэй түүнү сырдатан” бырагыраама толкуйданан, Үөһээ Бүлүүттэн “Чолбон” ансаамбылы ыҥыттаран аҕалбыппыт. Олус үчүгэй этэ… Биир эмиэ дьиктитэ баар — кэлиҥҥи ыһыахха ити бырагыраамаҕа Айыы Уолун кэнсиэрэ — хатыламмат кэрэ да түгэн этэ! …Күнү көрсөн, дьон уоскуйан, налыйан, сынньанан тиийиитэ, күөх окко олорон, баянынан ырыа ыллааһын буолбута. Онно Виталий Андросов ордук өрө көтөҕүллэн кыттыбытын өйдүүбүн. “Баянистар чөмпүйэнээттэрэ” диэн күрэҕи толкуйдаан, олус бэркэ ыыппыта.
Оттон “Дыгын оонньуута” — бу оонньууну ыытарга, Татьяна Протасовалыын, улахан сүбэлэһии кэнниттэн, быһаарыммыппыт. Ол саҕана, биһиги санаабытыгар, улуустар ыһыахтарыгар араас ааттаах оонньуулар ыытыллаллара наада курдук этэ. Холобура, Чурапчыга “Боотурдар оонньуулара”, Мэҥэ-Хаҥаласка “Майаҕатта Бэрт Хара оонньуулара”… Кэлин Олонхо ыһыахтарыгар ити син тахсыах курдук буолан эрэр, быһыыта. Оччолорго, соһуйуохпут иһин, мэрия спорткомитета, “Дыгын оонньуута” диэн суох, онон биһиги кыттыспаппыт, диэбитэ. Мин туран, Хабаровскайга Физкультурнай институту бүтэрбит бииргэ үөрэммит табаарыспын Гаврил Сивцевы көрдөстүм. Онньуу бэркэ барбыта. Билигин спортсменнар биир саамай тарбахха баттанар, ыһыах дьоно сөбүлүүр күрэхтэһиилэринэн буолбутуттан биһиги, култуура үлэһитэрэ, улаханнык астынабыт.
“Саламаат түһүлгэтин” күрэҕин Иннокентий Тарбахов салайбыта. Кини сылайары билбэккэ, дьоҥҥо сүбэ-ама биэрэн, сайыҥҥы ыһыах астарын уратытын кэпсээн, сылтан сыл аайы дьон кыттыыта элбээн иһэрин норуот бэйэтэ билэр. Атын омуктар итии астара ыһыахха дьон тото-хана аһыырыгар эмиэ сөп түбэспитэ. Харчы да киириитэ дьоҥҥо көмө буолбута, итии үүттээх чэй, алаадьы, буотарак миинэ, ыһаарыламмыт собо, үөлүллүбүт мунду, үтэһэлээх эт, кымыс дэлэйбитэ. Дьон-сэргэ кыһыны быһа аһын бэлэмниир, Туймаада ыһыаҕар кыттарга сайаапкатын эрдэттэн-эрдэ киллэрэр буолбута. Аны кэлин, ыһыах кэмигэр 2-3 хонукка Дьокуускайга арыгы атыыланара хааччахтанарын ситиспиппит. Ол эмиэ суолталаах этэ…
Үп-харчы ол саҕана, биллэн турар, син-биир кэмчи буоллаҕа. Бастакы сылларга эрэпэтииссийэлэргэ бары риэйсэбэй оптуобуһунан сылдьарбытын өйдүүбүн… Мэр Пал Палыч Бородин туруорсуутунан, куонкурустарга бириискэ анаан спонсордаан, ОРО “Хозтовары” көлөөскөлөөх матасыыкылы, холодильниктары, таҥас сууйар массыыналары, электросквородаларыгар тиийэ, “Сардаана” фабрика бэргэһэ, үтүлүк, “Якутзолото” үрүҥ көмүс оҥоһуктарыгар тиийэ, биэрэллэрэ. Дьон бириис тутан үөрэрэ-көтөрө – бэйэтэ ураты үчүгэй хартыына.
Өрөспүүбүлүкэ дьонун санаата кэлэн, холобур, куорат ыһыаҕар Намтан анаан-минээн тэлиэгэлээх оҕуһунан, Хаҥаластан дэлэгээссийэлэр атынан кэлэннэр, ыһыах түгэннэрин олус киэргэппиттэрэ.
—Туймаада ыһыаҕын алгыһа… бу бэйэтэ ураты сиэр-туом буоллаҕа…
—Ыһыах алгыстан саҕаланыахтаах. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрүҥ күннээх былааҕын өрө таһаарыылаах, Аҕа Баһылыгынан кымыс үрдүн охторуулаах… Дьиэ кэргэн аһын-үөлүн тэринэн, киэргэнэн, аймах-билэ дьонун түмэн, алгыс ыла кэлэрин ситиһии – үтүө бэлиэ. Алгыс туппут дьон ыһыах киэргэлэ — оһуохайга көхтөөхтүк киирэн, кымыс иһэн, эт сиэн, ыллаан-туойан, дуоһуйа кэпсэтэн-ипсэтэн, күнү көрсөргө бэлэмнэниилэрэ – эмиэ ураты кэрэ түгэн. Ол иһин, алгыһы олус театрализованнай дьүһүйүү курдук ыытар табыллыбата дуу… Барыта айылҕатынан барыахтаах дии саныыбын. Алгысчыт — норуокка биллибит, дьиҥнээх алгыс тылын баһылаабыт, үөһэттэн айдарыылаах киһи буолара саарбаҕа суох. Оннук дьон сахаларга, биһиги дьолбутугар, бааллар.
Биһиэхэ иккис ыһыахтан саҕалаан, алта сыл устата Туймаада ыһыаҕын ытыктабыллаах Владимир Кондаков алҕаабыта хатыламмат кэрэ көстүү буолан, өйгө-сүрэххэ иҥэн хаалбыт…
—Ольга Михайловна, Эн быйыл икки үбүлүөйдээх сылыҥ. Бу күннэргэ 70 сааскын туоллуҥ, оттон Туймаада ыһыаҕа сөргүтүллүбүтэ 30 сыл буолла. Сыллар ааспыттарын кэннэ, бииргэ үлэлээбит хамаандаҥ уонна ыһыах суолтатын туһунан туох дии саныыгыный?
—Олоххо саҥа киирэр сүүрээн, чахчы, дьон күүстээх, сырдык санаатыгар олоҕурара көстүбүтэ. Табыллар эрэ суолунан барыы, утарсыллыбаты эрэ оҥоруу, дьон быстах санаатыгар анаммыт тэрээһиннэри ыытыы — ким барыта кыайар дьыалата буоллаҕа дии. Бастакы тэрээһини ыытыы, сөргүтүү хаһан баҕарар күүстээх духуобунай санааны илдьэ сылдьар, төрүттээх-уустаах дьонтон тутулуктаах. Онон мин, ол саҕана үлэлээбит хамаандабар олус махтанабын. Үөһээҥҥи сырдык айыылар алгыстарын, тэрийээччилэр, илэ туппуппут — бары утуу-субуу дьиэ кэргэммит кэҥээн барбыта, ити сылларга оҕоломмут, ыччаттаммыт дьон элбэхпит.. Онон, олус сыыһа туттубатахпыт быһыылаах… Ити сүрүнэ дии саныыбын.
—Кэпсээниҥ иһин улахан махтал!
Экспресс-ыйытыкка хоруйдара:
—Олоххо саамай улахан дьолум — оҕолордооҕум, сиэннэрдээҕим, хос сиэним, таптыыр доҕордооҕум.
—Саамай сөбүлүүр өҥүм — кыһыл, фиолетовай.
—Дьыл кэмэ – саас.
—Ааҕа сылдьар кинигэм: Наталья Харлампьева “Молодая гвардия” кинигэ кыһатыгар тахсаары сыльар кинигэтэ — “Семен Данилов”, Харысхал саҥа суруйбут, тахса илик кэпсээннэрэ.
—Көрө сылдьар киинэм: “Комиссар” (Нонна Мордюкова).
—Үлэҕэ ситиһиим: Туймаадаҕа ыһыах сөргүтүллүүтэ, Духуобунас Департамена ыыппыт “Долгожители— духовное богатство Якутии” бырагыраамата, “Үрүҥ хаар алгыһа” Норуоттар икки ардыларынааҕы поэзия фестивалын Суруйааччы сойууһун кытта тэрийсии, Андрей Борисов идиэйэлэрин олоххо киллэриигэ төһүү буолуум, “Ёрдынскай оонньууларга” саҥа тыын киллэрии, “Планета Ойунский” чэрчитинэн Ойуунускай планетата киэҥ куйаарга аһыллыыта, ЮНЕСКО дьиэтигэр, сааланы “хайдарынан” киһилээх кэнсиэрдинэй бырагырааманы туруоруу!..
—Умнуллубат түгэннэрим элбэхтэр, онтон сороҕо – 1997 сыллаахха, хойут күһүөрү-кыһын, хайыы-үйэҕэ өлгөмнүк түспүт хаары кэһэ-кэһэ, “Үс Хатыҥҥа”, сайыны көрсөр ыһыахпытын ыытыыга сөптөөх, саҥа, бары өттүнэн табыгастаах сири талыыбыт; 52 сааспар юридическай наука кандидата буолуум; 60 сааспар водительскэй правабын ылыым.
Татьяна МАРКОВА.
Хаартыскалар дьиэ кэргэн архыыбыттан.