Орто Халыма улууһугар доруобуйа харыстабылын 200 сылынан “Халыма матыыптара” быыстапка Дьокуускайга Саха сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун мусуойугар буолла. Олус сэргэх тэрээһин буолбутун туһунан мусуой наукаҕа үлэһитэ Ньургустаана Слепцова кэпсиир.
Тэрээһиҥҥэ медицина эйгэтигэр бэриниилэхтик үлэлээбит, айар дьоҕурдаах, уран тарбахтаах А.И.Ефимова, бииргэ төрөөбүт А.Ф., А.Ф.Лаптевтар үлэлэрэ туруоруллубуттар.
Оройуоннааҕы киин балыыһаҕа фельдшеринэн үлэлээбит, 2009 с. “Чубукулаах” көс олохтоох родовой общинаны салайар, эбээн норуотун тылын-өһүн, култууратын тарҕатыыга сүдү кылаатын киллэрсэр Аксинья Ивановна Ефимова тикпит күндү түүлээхтэн былаатын, тыалтан-куустан харыстыыр ачыкыларын, куукулаларын, хартыыналарын, эбээн национальнай көстүүмнэрин, көс олохтоохтор малларын-салларын, ол иһигэр туус кутар, ботуруон хаалыыр мөһөөччүктэрин, о.д.а. дьон сэргии көрбүт-истибит.
Орто Халыма киин балыыһатыгар быраас-эпидемиологынан үлэлээбит, “Северянка” аҕыйах ахсааннаах хотугу уонна Арктика олохтоохторун общественнай түмсүүлэрин Орто Халыматааҕы филиалын бэрэссэдээтэлэ Анна Федотовна Лаптева 2009 уонна 2012 с. Налимскайга уруһуйун быыстапката үрдүк таһымнаахтык ыытыллыбыт. Кини уруһуйдарын уонна хоһооннорун бар дьон киэн тутта кэпсиир, көрдөрөр.
Афанасий Федотович Лаптев Москваҕа култуура уонна искусство университетын бүтэрбит. Уруһуйдара, аппликациялара уонна суруйар хоһоонноро төрөөбүт дойдуга ахтылҕаны, тапталы туойалларынан бар дьону ордук долгуталларын орто халымалар кэпсииллэр. 1994 с. “Бу кэрэ Халымам ньууругар” быыстапката улуус музейыгар ыытыллыбыт. 1998 с. Санкт Петербурга иккитэ быыстапкалаабыт, 1999 с. “Айылҕабын дууһабынан истэбин” быыстапката Дьокуускай олохтоохторун түмпүт. 1997 с. “Халымам ньургуһуннара” хоһооннорун хомуурунньуга күн сирин көрбүт. 1998 с. “Айылҕам тыынынан ыллыыбын” А.Лаптев тылларыгар, Л.Слепцова матыыбыгар ырыанньык тахсыбыт.
Дойдуларыттан ыраах тэлэһийбит орто халымалар истиҥ киэһэҕэ сылдьан дуоһуйа сынньанан, төрөөбүт сирдэригэр-уоттарыгар сылдьыбыт курдук сананан, астынан тарҕаспыттар.
Хаартыскалар: Саха сирин норуоттарын муусукатын уонна фольклорун мусуойуттан ылылыннылар.