2022 сыл ыам ыйын 9 күнүн, Улуу Кыайыы 77 сылын дойдубут киэҥ нэлэмэн ньууругар ким хайдах сатанарынан, кыалларынан бэлиэтээтэ. Ытык кырдьаҕастарбыт чугас дьоннорун кытта сылаас дьиэҕэ олорон итии үүттээх чэйи кытта алаадьылаан, бэрэскилээн, арыычча кыанар өттө «Өлбөт үйэлээх пуолка» кэккэтигэр хаамта, ким өйдөбүнньүктэргэ, мемориалларга тиийэн сибэкки дьөрбөтө уурда.
Мин бүгүн кэпсиир дьоруойум, Хатаспыт олохтооҕо Зоя Дмитриевна Пельменева кэккэ сылларга Улуу Кыайыы күнүгэр Хатастан «Туймаада саллаата» мемориалга диэри бэлисипиэтинэн айаннаан тиийэр. Быйылгы оннук айана Кыайыы 77 сылыгар уонна аҕатын Дмитриев Дмитрий Харлампьевич 88 сааһыгар күн сириттэн күрэммит сэрии бэтэрээнэ төрөөбүтэ 100 сылыгар анаммыт.
Зоя Дмитриевна:
– Хатаска 1984 сылтан, Пельменевтэргэ кийиит буолан кэлиэхпиттэн олоробун. Биирдэ санаан көрдөххө, этэҥҥэ олордоххо, олох түннүгүнэн чыычаах көтөрүн курдук элэс гынан ааһар эбит. Күн бүгүн үйэм ортотун лаппа ааһан, эбээ диэн бочуоттаах ааттанан, ол 1984 сыллаах Зояттан атын киһибин буоллаҕа. Хатас сирин сөбүлээн силис-мутук тардан, дьиэ-уот туттан ньир-бааччы олоробут.
Төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт дьиэ кэргэним – ийэлээх аҕам, эмиэ үгүс элбэх саха ыалын курдук, сэрии алдьархайын сурах-хоту буолбакка, дьиҥ эттэринэн-хааннарынан, өйдөрүнэн-санааларынан билбиттэр. Ол курдук, аҕам барахсан 1942 сыллаахха хомуурга ыҥырыллан, Майаттан сатыы Аллараа Бэстээххэ кэлэн, күтүр улахан уу тэрилинэн айаннаабыт. Биһиги дьолбутугар 7 сыл сулууспалаан баран, этэҥҥэ төннөн кэлэн ийэбиниин 10 оҕону күн сирин көрдөрөннөр, күн бүгүн аҕа ууһун ааттатар уолаттара, ийэ ууһун тэнитэр кыргыттара биир бэйэбит уончалыы буолан муһуннахпытына, алааһы толору дьон буолабыт.
«Улахан суолта биэрэр күнүм»
– Кыайыы күнүн, оҕо эрдэхпиттэн саамай ытык күн диэн өйдөбүлгэ иитиллибит буоламмын, ытыктыыр, убаастыыр, суолта биэрэр күнүм буолар. Аны 1941-1945 сыллаах Аҕа дойду Улуу сэриитин курдук алдьатыылаах, хаан тохтуулаах, элбэх сүтүктээх, хоргуйуулаах, харах уулаах уһун-киэҥ сэрии буолбатар ханнык. Биһиги дьоммут барахсаттар, төһө да омос санаатахха, уот сэрии ыраах да буоллар, ити алдьархайы көхсүлэригэр сүгэн, санаа баттыга оностон хоргуйа-хоргуйа үлэ бөҕөтүн үлэлээн, Кыайыыны уһансыстахтара. Уот сэрии кыттыылаахтарын, сэрии толоонугар охтубуттары уот сэрии алдьархайын эттэринэн хааннарынан билбиттэри санаан-ахтан ааһар биһиги бары ытык эбээһинэспит дии саныыбыт.
Бүгүҥҥү айаным, дьыл-күн туругуттан тохтуу сыһан баран, саха буоларым быһыытынан ньоҕойдоһон да туран туолбутуттан, бэйэм туспа кыайыыламмыппыттан үөрэн олоробун. Куоракка тиийдэхпинэ, кэргэним балта Оксана Семеновна дьиэ кэргэнин кытта көрсөммүн мемориалбытыгар бииргэ барабыт. Оксана оҕолорун кытта сынньана бара сылдьан, хос эһээлэрэ көмүллэ сытар сиригэр, Украинаҕа Печенега диэн дэриэбинэтигэр сырытыннартаабыта. Ол туһугар эмиэ дойдуга бэриниилээх буолууга иитии биир көрүҥэ буоллаҕа.
– Дьэ чахчыта оннук, Зоя Дмитриевна. Ити эппитиҥ курдук, орто сааһы лаппа ааспыккын, дьоһун сааскар тиийэн эбээ буолбуккун. Сааһыра барбыт киһиэхэ бэлисипиэтинэн айан чэпчэкитэ суох көрүҥ. Хайдах туох санааттан ала чуо бэлисипиэтинэн айан диэҥҥэ кииристиҥ?
– Дьэ, ити эмиэ – саха санаабытын хаһан баҕарар ситиһэр, ситэр диэн өйдөбүл. Эппитим курдук, 10 оҕо этибит. Бэлисипиэт баара үчүгэй бөҕө буоллаҕа дии, ол эрээри, куруутун убайдартан уларсыы, уочараттаһыы буолара. Онтон үөрэх эккирэтиитэ. Онтон дьиэ-уот, оҕо уруу… Онон оҕо сааһым туолбатах баҕа санаатын 53 туолан баран толорбутум. Доруобуйам туруга болҕомтону ирдээбититтэн, илиим-атаҕым ыарытыйбытыттан уонна «хамсаныы – олох төрдө» диэн өйдөбүлтэн олохпор аан маҥнайгы анал бэйэм киэнэ диэн ааттанан туран атыыласпытым. Бэлисипиэт сезонун анаан туран, Кыайыы күнүгэр марш-бросоктан саҕалыыбын. Биллэн туран, мээнэ ыллым да, биир күн санаатым да саҕалаатым диэн буолбатах буоллаҕа дии, эти-хааны эрдэттэн эрчийэн, итийэн-кутуйан баран.
— Оннук. Саамай сөпкө бэлиэтээтиҥ. Хамсаныы диэн олох, олох диэн хамсаныы. Киһи сэргиирэ-кэрэхсиирэ – ыалдьаары гынным диэн тохтоон хаалбакка, төттөрүтүн, хамсанан-имсэнэн, хааман-сиимэн, сүүрэн күн бүгүн сэргэххин. Бу маннык туругу хайдах ситиһэҕин?
– Эппитим курдук, болҕомто, чопчу сыал-сорук уонна дьулуур-тулуур наада. Хата манна Хатаска «Турук» диэн бөлөххө киирэммин олох абыранным. Мин санаабар, киһи бэйэтин туругун өйдөөн, онно чэпчэтэр дьарыктарын саҕалаан доруобуйаны тупсарарга үлэлэһиэн наада. Ол эмиэ киһи бэйэтин кыайыыта дии саныыбын. «Турук» атын үгүс-элбэх түмсүүлэртэн, дьарыктартан уратыта – төрүт дорҕооммут доҕуһуолунан төрүт хамсаныылары туһанан муусуканы кытта хамсаныыны дьүөрэлээн, ис турук тас туруктуун биир таһымҥа киириитэ. Бэйэни күүһүлээбэккэ, бэйэни иһиллэнэн сөптөөх турукка киирэн туран. Инньэ гынан, олус туһалаах, үтүө түмүктэрдээх. Бииргэ дьарыктанар кыргыттарбар махталым улахан.
– Зоя Дмитриевна, сүүрбэччэ сыл технологынан үлэлээн баран билигин олох атын эйгэҕэ киирэн, сиэстэрэ-хаһаайка буолбуккун. Кырдьык даҕаны, ис туруккун тас туруккунуун бэркэ алтыһыннарарыҥ туоһута дии саныыбын. Ол эн «Турукка» сылдьарыҥ иһин диир тутах өйдөбүл буолуо. Бука маннык уларыйыы бэйэни бэйэ кыайдаҕына буолара буолуо дии?
– Оннук. Өссө төгүл тоһоҕолоон бэлиэтээн эттэххэ, киһи олоҕун араас кэрчик кэмнэригэр быһаарыныыны сатаан ылынар буоллаҕына, ол туһугар эмиэ кыайыы буолар.
– Бу маннык чөл, чэгиэн турукка тардыһыыгын дьиэ кэргэниҥ өйүүр-өйдүүр дуо?
– Өйдөөн, өйөөн бөҕө буоллаҕа. Сиэннэрбин кытта эмиэ марш-бросоктары оҥорооччубут – сатыы хааман кинилэргэ тиийэбин, эбэтэр кинилэртэн биһиэхэ кэлэбит. Ити Покровскай тракка баар Каландаришвили лааҕырын диэкиттэн. Холобур, бу күһүҥҥүттэн 810 килэмиэтири 220 чаас хаампыппын.
– Дьэ наһаа үчүгэй сиһилии кэпсэтии таҕыста. Этэргэ дылы, Улуу Кыайыыттан саҕалаан ис-тас турукка тиийэ. Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?
– Хатаспыт сылын ахсын үүнэрэ-сайдара наһаа үчүгэй. Успуорт саалата тутуллара буоллар, чөл олоххо тардыһааччы ахсаана өссө эбиллиэ этэ. Билигин «туруктар» сарсыарда 7 чаастан стадиоҥҥа дьарыктанабыт. Баҕалаахтар кэлэргитигэр ыҥырыам этэ.
«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан Наталья РУФОВА