Былырыыҥҥыттан саҕалаан өрөспүүбүлүкэ бырайыагынан үлэҕэ киирбитэ. Быйыл муус устарга бырайыагынан үлэ киин кэмитиэтигэр сэттэ бырайыак көмүскэммитэ. Олортон биирдэстэринэн Чурапчы Мындаҕаайытын кластер ньыматынан сайыннарыы буолар. Бырайыак офиһын салайааччытынан улуус баһылыгын экономикаҕа, инвестиционнай сайдыыга солбуйааччы Иннокентий Матвеев анаммыта. Кини бүгүн кластер туһунан кэпсиир.
Цой сүргэбитин көтөхпүтэ
— Иннокентий Константинович, кэпэрээссийэ ньыматынан Мындаҕаайы нэһилиэгин сайыннарыы туохтан төрүттэммитэй? Мин билэрбинэн, бу бырайыак өрөспүүбүлүкэҕэ, ону ааһан, Россияҕа соҕотох буолуохтаах.
— 2011 с. кластер ньыматын туттан Чурапчы сэлиэнньэтигэр федеральнай суолу таба туһаныаҕыҥ диэн урукку аэропорт сиригэр атыы-тутуу, производство киинэ тэриллибитэ. Онтон тэптэн 2013 с. Мугудайга агрокластер диэни киллэрбиппит.
Онон итиннэ уопуттаах буоламмыт, кэпэрээссийэ нөҥүө элбэҕи ситиһиэххэ сөп эбит диэн, Мындаҕаайы сайдыытыгар бырайыак оҥорбуппут. Аны бу бырайыакпыт билиҥҥи ирдэбилгэ, ол эбэтэр бырайыагынан үлэҕэ, оруобуна сөп түбэһэн хаалла.
Үөрэтэн көрбүппүт, Россияҕа бырайыагынан үлэ үксүн улахан хампаанньаларга эрэ баар, муниципальнай таһымҥа, чуолаан, тыа хаһаайыстыбатыгар суох эбит этэ. Онон араас бырайыагы көрөн бэйэбитигэр сөп түбэһиннэрэн, Мындаҕаайыбыт бырайыагын кэҥэтэн биэрбиппит.
Бастакы барылын оҥорбуппутун кэннэ, былырыын ахсынньыга РФ тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Тыа сирин сайдыытын департаменыттан Владимир Цой кэлэн Мугудайга “Чараҥ” агрокластеры көрөн-истэн барбыта. Көрсүһүү түмүгэр “бу ньыманан туһанаммыт аны Мындаҕаайыбытын сайыннараары тэринэн эрэбит” диэн бырайыакпытын билиһиннэрбиппит. Онно кини: “Агрокластерынан бүтүн нэһилиэги сайыннарыы диэн Россияҕа суох”, — диэн бэркэ сэргээн, астынан, биһирээн барбыта. Ити бырайыакпыт бастакы сүрэхтэниитэ этэ.
Үлэни саҕалааһын
— Салгыы үлэҕит-хамнаскыт хайдах салаллан барда? Бастакы аата бастакы, хантан да уопут үллэстэр сиргит суох, ону ааһан өрөспүүбүлүкэбитигэр бырайыагынан үлэ института саҥа тэриллэ сылдьар кэмэ этэ.
— Ити кэмҥэ бырайыагынан үлэҕэ саҥа департамент тэриллибитэ. Кинилэргэ киирэн бырайыакпытын көрдөрбүппүт, кэпсээбиппит. Департамент эмиэ саҥа буолан, информацияларбытын бэйэбит икки ардыбытыгар хатайдаһан тэҥҥэ үлэлэһэн барбыппыт. Оттон муус устарга бырайыактыыр киин кэмитиэт мунньаҕар бигэргэтилиннибит.
Бырайыакпыт үс сыл болдьохтоох. Ол эбэтэр быйылгыттан саҕалаан баран 2019 с. тиийэн түмүктүөхтээхпит. Сыалбытын-сорукпутун барытын барыллаан “дорожнай каарта” оҥордубут. Манна даҕатан эттэххэ, бырайыагынан үлэ биир сүрүн уратыта диэн, ыйыллыбыт болдьох иһигэр туруоруммут сыалбытын-сорукпутун барытын ситиһиэхтээхпит.
Бырайыак салайааччытынан улуус баһылыга Андрей Ноговицын буолар. Биһиэхэ кураторынан бастакы вице-премьер – тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Петр Алексеев анаммыта. Онон министиэристибэни кытары эмиэ быһаччы үлэлэһэбит, кинилэр туох баар мунаарар боппуруостарбытыгар күүс-көмө буола олороллор.
Түөрт хайысхалаах
— Бырайыак офиһыгар хас киһи үлэлиирий уонна хас хайысхалааҕый?
— Хамаандабытыгар барыта 12 киһи үлэлиир. Бырайыагынан үлэ офиһа түөрт хайысхалаах. Бастакытынан, научнай-методическай хайысха. Маны С.Н.Плотников салайар. Бу үлэбит бастакы түһүмэҕэ буолар. Бырайыагы бары өттүнэн ааҕан-суоттаан, ырытан көрдүбүт. Манна тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, консультационнай-методическай киин күүс-көмө буолла. Билигин бу түһүмэхпитин барытын бүтэрдибит.
Иккиһинэн, агропромышленнай комплекстары кытары бииргэ үлэлээһин. Бу үлэни Д.Д.Ноев иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьар. Бу бөлөх тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар. Ол эбэтэр Болугур нэһилиэгэр баар тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэлэри сүрүннүөхтээх. Манна бас-көс тэрилтэнэн “Мындаҕаайы” ТХПК (салайааччы Дмитрий Ноев) буолар.
Болугурга уопсайа алта тэрилтэ баар. “Мындаҕаайы” ТХПК таһынан, нэһилиэнньэттэн үүтү тутар комплекс, “Амма” кредитнэй кэпэрэтиип, “Уйгу” агрооскуола иһинэн үлэлиир кэпэрэтиип, “Чурапчы” ТХПК уонна бааһынай хаһаайыстыбалар. Былааннара барыта оҥоһуллан үс түһүмэххэ үллэриллибитэ.
Үсүһүнэн, тутуу, инвестиция управлениета. Үбүлээһиммитин барытын түөрт таһымнаах бырагыраамаларга олоҕуран, кирэдьиит ылан, инвестиция көрдөөн ылыахтаахпыт. Ким да бэлэм харчыны биэрбэт. Бырагыраамаларга киирсэн, бырайыактарбытын көмүскээн тутууларбытын ыытыахтаахпыт. Манна салайааччынан Биир кэлим сакаасчыт сулууспатын дириэктэрэ Руслан Васильев үлэлиир.
Төрдүһүнэн, олохтоох түмсүүлэри кытары үлэлэһии. Бу үлэни баһылык Илья Николаев салайар. Илья Иванович нэһилиэккэ үлэлии-хамсыы сылдьар тэрилтэлэри (11 тэрилтэ), уопсастыбаннай түмсүүлэри (9 түмсүү), предпринимателлэри (6 тэрилтэ) кытары күүстээх үлэни ыыта сылдьар.
Нэһилиэккэ туох тутуллуоҕай?
— Бырайыак чэрчитинэн, туох тутуулар барыахтаахтарый?
— 2015 с. Мындаҕаайыга сүөһү тутар улахан комплекс үлэҕэ киирбитэ. Былырыын “Мындаҕаайы” ТХПК 200 племенной сүөһүнү атыылаһан аҕалбыта. Агрокластер хайысхатынан 8 эдэр ыал көһөн кэлэн бу кэпэрэтиипкэ үлэлиэхтээх. Билигин номнуо кэлэн үлэлии сылдьар эдэр исписэлиистэр бааллар. Кинилэргэ анаан 10 олорор дьиэ тутуллуохтаах.
“Мындаҕаайылар” комплекс туттан былырыыҥҥыттан “Чурапчы” ТХПК бастакы суортаах үүтү туттара олороллор. Быйыл “Чурапчы” ТХПК ити комплекс таһыгар уһун кэмҥэ буорту буолбат бакыаттаах үүтү уонна сыыры оҥорор модульнай сыах тутуутун саҕалыахтаах. Оччотугар ыаныллыбыт үүт тута бородууксуйа буолан тахсар кыахтанар. Маны сэргэ, “Мындаҕаайы” ТХПК племенной сылгынан дьарыгырар. Манна эмиэ туспа былааннардаах.
Бырайыакпыт улахан эбийиэгинэн 120 миэстэлээх оскуола тутуута буолар. Билигин оҕолор 70-с сыллардаахха тутуллубут биир этээстээх мас дьиэҕэ үөрэнэ сылдьаллар. Үөрэх чааһыгар сыһыаран эттэххэ, “Кустук” оҕо лааҕырын кэҥэтэн, тыа хаһаайыстыбатын өттүнэн сайыннаран экотуризмы киллэрэн биэрэр санаалаахтар. Ону таһынан эмтээх оту, сир аһын хомуйан туһаҕа таһаарар сыах арыйар былааннаахтар.
Биир эмиэ кэскиллээх бырайыакпытынан тутуу матырыйаалын оҥорор сыах буолар. Даҕатан эттэххэ, урукку сылларга Мындаҕаайыга шлакоблок оҥороллор этэ. Ону сөргүтэн бетон тирэхтэри, шлакоблоктары, тротуардары, о.д.а. оҥоруохтаахтар. Билигин Инвестиционнай сайдыы министиэристибэтин кытары үлэлэһэ сылдьабыт.
Биир туспа хайысханан сир үлэтэ буолар. “Мындаҕаайы” ТХПК бурдук ыһыытынан күүскэ дьарыктаныахтаах. Былырыын 102 гектарга ыспыт буоллахтарына, быйыл 321 гектары ыстылар. Оттон эһиилгиттэн бурдугу 500 гектарга диэри таһаарыахтаахпыт. Ону таһынан, эдэр предприниматель Данил Павлов хортуоппуй, хаппыыста үүннэриитин өссө хаҥатан атыыга таһаарар бородууксуйатын элбэтэр санаалаах. Онон болугурдар сир үлэтигэр күүскэ ылыстылар.
Түмүктээх эттэххэ, бу бырайыак чэрчитинэн, нэһилиэк сайдыытыгар туһуламмыт инфраструктура, суол-иис, муоста, социальнай эбийиэктэр тутулланнар, ону сэргэ олохтоох оҥорон таһаарыы сайдан, дьон-сэргэ олоҕо биллэ тупсуохтаах. Онуоха, бастакы уочарат, болугурдартан бэйэлэриттэн улахан тутулуктаах. Мин санаабар, итини олохтоохтор таба өйдөөннөр, билигин саҕалааһыммыт куһаҕана суох.
Аграфена КУЗЬМИНА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru