Улуустарга түргэн тэтимнээх интэриниэт, сибээс өтөн киириитэ далааһыннанан иһэр. Ол түмүгэр, дьон-сэргэ судаарыстыба оҥорор араас өҥөтүнэн холкутук уонна түргэнник, бириэмэни, күнү-дьылы бараабакка, күүппэккэ туһанар кыахтаныа. Өрөспүүбүлүкэ инновационнай уонна цифровой сайдыытыгар тыа сирдэрэ туох хамсааһыны оҥороллоруй. Чурапчы улууһун баһылыга Андрей Тимофеевич Ноговицын кэпсиир:
—Бары билэрбит курдук, кэлиҥҥи сылларга цифровой эйгэ бары өттүнэн олохпутугар балысханнык күүскэ киирэн эрэр. Ол курдук, чуолаан биһиги улууспутугар түргэн тэтимнээх интэриниэт ситимин тардыы үлэтэ “Устранение цифрового неравенства» федеральнай бырагырааманан былырыыҥҥыттан күүскэ саҕаланна. Ааспыт сыл түмүгүнэн 10-ча нэһилиэккэ киирбит буоллаҕына, 2019 сылы көрсө 15 нэһилиэнньэлээх пууну хабан үлэлиирэ былааннанар. Бу үлэ өссө 2014 сылтан сөбүлэҥ түһэрсиллэн саҕаламмыта. Үлэни “Ростелеком” ПАУо Саха сиринээҕи салаата сүрүннээн ыытар. Уопсай үлэтигэр олохтоох “Ростелеком” былааннаахтык үлэлэһэр. Манна нэһилиэк баһылыктара өйөөннөр, икки өттүттэн остуолбатын бэлэмнээһиҥҥэ, уопсай тэрээһин үлэтигэр күүс-көмө буолаллара хайҕаллаах.
Бу курдук түргэн интэриниэтинэн нэһилиэктэрбитин, улууспут киинин хабан олорон, этэргэ дылы, үйэ сайдыытын былааннаахтык олоххо киллэрии олус наада. Ол курдук, билигин ирдэбил быһыытынан, үөрэх тэрилтэлэригэр цифровой эйгэни киллэриигэ үлэни күүскэ тэрийэн эрэбит. Быйыл ППМИ ол эбэтэр, олохтоох инициативалары өйүүр бырайыакка икки оскуола уонна биир уһуйаан үбүлэниитин киллэрдибит. Манна даҕатан этэр буоллахха, ааспыт сылларга үөрэх эйгэтин үлэһиттэрин киин куораттарынан уопут атастаһыннара илдьэ сылдьыыбыт улахан көмөлөөх буолла. Ол курдук, Москва куоракка “Умная школа” бырайыагынан үлэлиир оскуоланы бары сэҥээрэн кэлбиппит. Билигин маннык хабааннаах оскуоланы Г.П.Башарин аатын сүгэр Сылаҥ орто оскуолатыгар киллэрэн эрэбит, бу бырайыакка өссө омук сирдэрин кытта быһа үлэлии олорор полилингвальнай хайысхалаах Бахсы орто оскуолатыгар уонна айти технология хайысхатын көмүскээбит Мугудайдааҕы уһуйаан үлэлиэхтэрэ. Кэлэр сылга эмиэ үөрэх эйгэтиттэн бу бырайыакка кытыннарар былааннаахпыт.
Билигин хас биирдии иитээччи оҕону кыра эрдэҕиттэн цифровизация технологиятыгар күүскэ сыһыаран үөрэтии үлэтин тэрийиэхтээх. Маны сэргэ, оскуолалар материальнай-техническэй баазалара бу өттүгэр сайдарыгар дьаһалта өттүттэн көмөнү тэрийиэх тустаахпыт. Улууска кванториум үлэтин тэрийэр былааннаахпын. Бу комплекска дьоҕурдаах оҕолору биир сиргэ түмэн, киин сирдэртэн үрдүк квалификациялаах научнай чинчийэр үлэһиттэри ыҥыран, эбии үөрэхтээһини тус блоктарынан киллэрэн оҕо сайдар үөрүйэҕин тэрийиэхпит.
Интэриниэт киириитэ хас биирдии киһиэхэ биллиэхтээх диэн толкуйдуубун. Хас биирдии киһи дьиэтигэр олорон өҥө араас көрүҥнэрин интэриниэтинэн туһанар усулуобуйата олохтонуох тустаах. Холобур, саастаах дьон бу эйгэни судургутук ылымматтар диэххэ сөп. Ити эрээри, дьон-сэргэ электроннай баан өҥөлөрүн күүскэ туһанар буолуохтаах. Холобур, дьиэттэн тахсыбакка олорон кирэдьииккэ сайаапка биэриитэ, ыспыраапка ылыыта, коммунальнай араас өҥөлөрү онлайн нөҥүө быһа төлөөһүн көрүҥнэрин оҥоруохтаах. Манна даҕатан эттэххэ, нэһилиэктэргэ олорор дьон сырыы ахсын киин сиргэ киирэллэрэ-тахсаллара дэбигис кыаллыбат, айан төлөбүрэ да үрдүк. Онон, бу өҥөнү күннээҕи олохторугар киллэрэн туһаныыларын ситиһиэх тустаахпыт.
Маны тэҥэ, саҥа сылтан бэйэбит үлэбитигэр киирэр-тахсар докумуон дьыалатын толору электроннай формаҕа киллэрээри олоробут. Маннык үлэ, бастатан туран, үлэ хаачыстыбалаах буолуутугар, сөптөөх бириэмэтигэр толоруллуутугар улахан көмөлөөх буолуоҕа. Онон, хас биирдии тыа киһитэ интэриниэти, көмпүүтэри баһылыырыгар анаан анал куурустары, үөрэхтэри дьаһалта өттүттэн тэрийиэхпит.
Быйыл иккис болдьохпор талыллан үлэбин саҕалаатым. Онон, сыыппаранан экономика, цифровизация хайысхатын бырагыраамабар күүскэ киллэрэн турабын. Ол курдук, аҥаардас үөрэх эрэ эйгэтэ буолбакка, бибилэтиэкэлэр, мусуойдар электроннай кэрдиискэ толору тахсыахтаахтар дии саныыбын. Түргэн тэтимнээх интэриниэт, оптика линиятын тардыы үлэлэрэ, хас биирдии дьиэҕэ хаачыстыбалаахтык тиийэригэр үлэлэһиэх кэриҥнээхпит. Билигин биһиги «Умный дом» пилотнай бырайыак чэрчитинэн, уопсай дьиэлэри толору электроннай өҥөлөргө киллэрэргэ толкуйдуубут. Дьэ, бу буолуо этэ, сайдыы. Маны тэҥэ, биир сүрүн болҕомтобутунан телекоммуникационнай технология нөҥүө доруобуйа харыстабылын саҥа таһымҥа таһаарыы буолар. Маннык саҥа, үрдүк таһымнаах сайдыы көрүҥэ ыарыһаҕы эмтииргэ улахан кыахтары биэрэр диэн көрөбүн. Биһиги киин сиргэ үлэлии олорор быраастарбыт телемедицина нөҥүө ыраах сытар нэһилиэктэр, учаастактар фельдшерскэй пууннар медиктэригэр быһаччы көмөнү тэрийиэхтэрэ. Маны тэҥэ, эмтээһин ньыматынан быраас ыарыһах уопсай диагноһын электроннай ситим нөҥүө билэр, сүбэлиир кыахтанар.
Күн бүгүн Бүтүн Россиятааҕы “Меркурий” бырайыак ирдэбил быһыытынан күүскэ киирэн эрэр. Маныаха, мин көрүүбэр, бу саҥа саҕалааһын практическай сорох түгэннэрэ биһиги усулуобуйабытыгар соччо сөп түбэспэт курдуктар. Онон, бу боппуруоска бэйэ олохтоох көрүүтүн эмиэ дьүөрэ тутан үлэлэтэр үчүгэй буолуон сөп эбит. Билигин бу бырайыакка биһиги улахан бааһынай хаһаайыстыбаларбыт, кооперативтарбыт үлэлэрин былаанныахтаахпыт.
Түмүктээн эттэхпинэ, Ил Дархан инновационнай уонна цифровой сайдыыга ыйааҕа тоҕоостоох кэмигэр таҕыста. Бу өрөспүүбүлүкэ бары муннугар үлэни-хамнаһы дохсуннук сайыннарарга төһүү күүс буолуоҕа.
Сардаана БАСНАЕВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Сүрүн хаартыска: интэриниэттэн