Толкуй тобула, санаа саргыта

Хас биирдии киһи олоҕу көрүүтэ араас буолар. Мин 40 сыл усталаах-туоратыгар оскуолаҕа үлэлээбит үөрүйэхпинэн уонна саастаах киһи дьиҥ сахалыы толкуйбунан, санаабынан тус бэйэм олоҕу көрүүбүн суругунан билиһиннэрэбин. “Суруллубут суоруллубат” диэн норуот бэргэн этиитигэр тирэҕирэбин. Педагогическай өй-санаа учуутал өр сыллаах чинчийэр, анаарар үлэтин түмүгэ буолар. Кырдьаҕас көлүөнэ учууталлар өр сылларга мунньуммут, иҥэриммит билиилэрин, үөрүйэхтэрин эдэр көлүөнэҕэ утумнааһын ситиминэн биэрэр ытык иэстээхтэр.

Учуутал туһунан:

• Оҕо эрдэҕиттэн учуутал буолар баҕа (ыра) санаалаах киһи дьиҥнээх уһуйааччы, иитии-үөрэтии үлэтигэр ис сүрэҕиттэн бэриниилээх үлэһит буолар.
• Оҕо сааһын өйүн-санаатын, майгытын илдьэ сылдьар учуутал ис кутунан (дууһатынан) оҕолуун өйдөһөр, оҕоҕо чугас доҕор, өйөбүл буолар. Кини кута-сүрэ оскуолаҕа бигэтик олохсуйар.
• Учуутал үөрэнээччитиниин биир эйгэҕэ сылдьаллар, ол иһин өйдөрө-санаалара, олоххо көрүүлэрэ дьүөрэлэһэр майгылаах.
• Учуутал ийэ кута (дууһата) өрүү эдэр.
• Учуутал ийэлии-аҕалыы мэлдьи харыстанньаҥ, айылҕаттан араҥаччылыыр айылгылаах.
• Учуутал тус бэйэтин талбыт суолуттан туораабакка олоҕун устата иитэр-үөрэтэр, уһуйар аналын тутуһа сылдьыахтаах. Учуутал – мэлдьи учуутал.
• Учуутал бэйэтин идэтигэр үөрэнээччилэрин уһуйуута – учуутал ытык иэһэ.
• Учуутал кими да, бэл, биллиилээх педагогтары даҕаны үүт-үкчү “түһэрэн” үтүктэртэн сэрэниэхтээх, хас биирдии учуутал туһунан суоллаах, мөссүөннээх, педагогическай дьоҕура хатыламмат. Кини эмиэ айар үлэһит, онон биир киэпкэ киирии улугурууга тиэрдиэн, үүнэр-тэринэр күүһү харгыстыан сөп.
• Эдэр учууталы олус бэлэмҥэ үөрэтэр табыллыбат, тус бэйэтэ сыралаһан ылбыт педагогическай билиитэ-көрүүтэ, үөрүйэҕэ үлэтигэр-хамнаһыгар ордук көдьүүстээх буолар, онон “Бэйэни сайыннарыы” ньыматынан төрүт оҥостон, үүнэр-сайдар тосхолу тутуһуохтаах.
• Оскуола педагогическай холбоһуга эдэр, орто, кырдьаҕас көлүөнэ учууталлар быстыспат ситимнэриттэн, кинилэр өйдөһүүлэриттэн, дьүөрэлэһиилэриттэн бөҕө туруктанар. Эһээлээх, эбээлээх, ийэлээх-аҕалаах, элбэх оҕолооох толору дьиэ кэргэҥҥэ тэҥнээх сылаас тыыннаах, үтүө эйгэлээх иитэр-үөрэтэр холбоһук үлэтэ-хамнаһа үрдүк таһымнаах буолар. Эдэр саас эрчимэ, аҕам дьон үөрүйэҕэ, кырдьаҕас муудараһа бэйэ-бэйэлэрин толорсон, ситэрсэн ситиһиигэ тиийэллэр.
• Учуутал үүнэригэр-сайдарыгар салалта оруола олус улахан, учуутал үлэҕэ-хамнаска ситиһиитин болҕомтоҕо ылан, сылаас, иһирэх сыһыаны көрдөрүөхтээх. Учуутал оҕолуу дууһалааҕын өйдүүр булгуччу наада, кини кыраттан үөрэр, хомойор даҕаны.
• Оскуола үлэтин сүрүн соругунан кэлэр көлүөнэни олох олоруу үөрүйэхтэригэр уһуйуохтаах, олоҕу оҥостуу сатабылларын иҥэриэхтээх.
• Билиҥҥи кэмҥэ “Агрооскуолалар” олох оскуолатынан буолаллар, өбүгэ ситимин быспакка үүнүү-сайдыы оҥкулун оҥороллор, төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буолуу өйүн-санаатын иитэллэр.
• Учуутал – оҕо – төрөппүт олоххо сыаллара-соруктара алгыс тыл сиэринэн салайтарыахтаах, Өйдөһүү, Дьүөрэлэһии тускулларын тутуһуохтаах.

Олоҕу оҥостуу: төлкөнү түстэнии

• Холумтан үөрэҕэ – ыал педагогиката, дьиэ кэргэн духуобунай эйгэтэ (үтүө сиэрэ-майгыта). Норуот өбүгэттэн бэриллэн иһэр үгэстэрин, үөрүйэхтэрин ыал педагогиката (холумтана) биэрэр, Таптал-Махтал-Итэҕэл сырдык өйдөбүллэрэ, киһи-хара буолуу төрүттэрэ ууруллаллар.
• Сахалыы толкуй – дьиҥнээх саха олоҕор, удьуор тыыныгар тирэҕирэн төрөөбүт тылынан толкуйдааһын.
• Өбүгэлэрбит сүбэлээн, биһирээн, айылҕаҕа чугаһатан, үлэҕэ, идэҕэ уһуйан, оҕо кыра сааһыттан бэйэтин салайынар, дьаһанар дьоҕурун, ис кыаҕын таба көрөн мындырдык сайыннараллара.
• Бэйэ тус өйүнэн-санаатынан, үлэтинэн-хамнаһынан олоҕун оҥостуута, майгытын-сигилитин тупсарыыта “Бэйэни ииттинии дьоҕурун сайыннарыы, бэйэни сатаан салайыныы” дэнэр.
• Киһи олоххо туруоруммут сыалын-соругун, баҕа санаатын олоххо киллэрэригэр өйүн-санаатын түмүөхтээх, сааһылыахтаах, бырагырааммалыахтаах (тосхоллуохтаах), бэйэтин баҕа өттүнэн салайынан, сайыннаран киһи-хара буолуохтаах.
• Дьол – дьиэ кэргэнтэн силис-мутук тардан олохтон дуоһуйуу, үөрүү, сырдыкка, кэрэҕэ тардыһыы, өйдөһүү.
• Айылҕа үүнэр-тэринэр тэтимин тутуһан, кини эйгэтигэр киирэн, дьүөрэлэһэн, олоҕун оҥкулун оҥостор киһи – айылҕа сорҕото буолан – айылҕа ис дьиҥин, кистэлэҥин, абын-хомуһунун кутунан-сүрүнэн ылынар, киһилии киһи буолар. Кини итэҕэлэ – Айгыр Силик Айылҕа.
• Киһи төрөөбүт дойдутугар көмүскэллээх, харысхаллаах, өбүгэлэрин сырдык тыына араҥаччылыыр, ол иһин бөҕө тирэхтээх, олоххо тардыһыыта күүстээх, бигэ туруктаах.
• Киһи биир төрөппүт күн-күбэй ийэлээх, кутугар-сүрүгэр иҥэ сылдьар соҕотох төрөөбүт тыллаах. Төрөөбүт Ийэ тыл – дууһа тыла. Хас да омук тылын билбит иһин киһи биир эрэ дууһалаах. Төрөөбүт тыл киһи ис эйгэтин, сүрүн күүһүрдэр.
• Духуобунас — бу дууһа баайа, үтүө сиэр-майгы. Духуобунас сырдык өйдөбүллэрин Таптал-Махтал-Итэҕэл тускулларын тутуһан киһи-хара буолаҕын, олоххун оҥостоҕун.
• Киһи дьоһун аата – киһи үйэлэргэ сүппэт өйдөбүнньүгэ, барҕа баайа. Ол иһин өбүгэлэрбит: “Ааккын-суолгун, дьоһуҥҥун эдэргиттэн харыстаа”,-диэн кэс тылларын эппиттэр.
• Өйдөһүү – киһи күн сирин кутунан-сүрүнэн ылыныыта, дьонун-сэргэтин кытта үтүө сыһыана, дьүөрэлэһиитэ.
• Олоҕу көрүүлэрэ дьүөрэлэһэр дьон куттарынан чугасаһаллар, өйдөһөллөр эбит.
• Айылҕа үүнэр-тэринэр күүһүн таба өйдөөн, онно дьүөрэлии олоҕу тэриннэххэ, ханнык да куһаҕан дьаллык иҥиэн табыллыбат, сырдык, кэрэ, эрэл, ситиһии эрэ эйгэтэ үөскүөн сөп.
• “Айыы таптал” – төрөппүттэр тапталлара, алгыстара, оҕолорунуун өйдөһүүлэрэ.
• Оҕо төрөппүттэриттэн “айыы тапталын” ылыыта тулалыыр эйгэтин кытта уйулҕатынан өйдөһөр күүһү биэрэр.
• Өйдөһүү муударай буолуу кэрдииһэ, сайдыы үрдүк таһыма. Өйдөһүү туругурбут эйгэтигэр ил-эйэ, доҕордоһуу чэчириир, дьол-соргу тосхойор.

Толкуй тобулун, санаа саргытын тойоннооһун түмүгэ

Итэҕэлгэ, Тапталга, Махталга тирэҕирэр, олоххо сыал-сорук туруорунар, тулуурдаах, дьулуурдаах, бэйэтигэр эрэллээх, сатабыллаах киһи төлкөтүн бэйэтэ оҥостор.

Баҕарыаҥ – сатаныа,

Итэҕэйиэҥ – эрэллэниэҥ,

Дьулуһуоҥ – ситиһиэҥ,

Дьүөрэлэһиэҥ – өйдөһүөҥ!

Туску!

СӨ Учууталларын учуутала, СӨ үөрэҕин тиһигин бочуоттаах бэтэрээнэ,

Ньурба улууһун бочуоттаах киһитэ Сэмэн Акыымабыс Батаакап