Тойбохой нэһилиэгэ Сэбиэскэй былаас сылларыгар хас да тыһыынчанан хороҕор муостааҕы, дьырылыы кистиир дьөһөгөй оҕолорун, эмиэ да кырымахтаах хара саһылы иитэр, бурдук долгулдьуйа үүнэр, хортуоппуй, оҕуруот аһа үүннэриллэр сүүһүнэн гектар бааһыналардаах, өрөспүүбүлүкэҕэ биир тарбахха баттанар бөдөҥ «Тойбохой» сопхуос киин уһаайбата буолан тигинээн-таҕынаан олорбут кэмнэрдээҕэ.
edersaas.ru
Сэбиэскэй тутул сууллан ыһыллыы-тоҕуллуу сылларыгар эмиэ үгүс саха түөлбэлээн олорор сирдэрин курдук аҥаспыт хараастар, сууллубут хотоннор, ыһыллыбыт тиэхиньикэ, айгыраабыт эбийиэктэр бөһүөлэк уопсай хартыынатын быһыытынан турбахтаан баран, кыбыстыбыттыы хомуллан-имиллэн, ырааһыйалар эрэ хаалан испиттэрэ… Ыаллар бэйэлэрин наадаларыгар анаан, иккилии-үстүү эрэ ыанар ынаҕы ииттэр буолбуттара. Үүнүүлээх бааһыналар отунан-маһынан саба үүнэн, сир-дойду бэйэтин оһорунар суолу тутуспута.
Бырагыраамаларга тирэҕирэн
Бырабыыталыстыба биирдиилээн дьон тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар сүүрээннэрин өйөөн, бастаан «Саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыба» уонна «Бааһынай хаһаайыстыбалар базаларыгар дьиэ кэргэн пиэрмэтин тэрийии» диэн федеральнай бырагыраамалары, онтон «Агростартап» бырагырааманы олоххо киллэрэн, ол нөҥүө өйөбүлү киллэрэн хамсааһыны таһаарбыта. Биһиги нэһилиэкпититтэн Евгения Чомпосова Сунтаар улууһугар бастакынан «Саҥа саҕалыыр бааһынай хаһаайыстыба» бырагыраама граныгар хапсан, ол үбүнэн саҥа тиэхиньикэни ылыммыта, ынах сүөһүнү иитиинэн дьарыктанар хаһаайыстыба тэриммитэ. Салгыы эмиэ ити бырагырааманан Александр Попов уонна Алексей Иванов грант ылан, таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Быраҕыллыбыт бааһыналары сөргүтэргэ «Тойбохой» кэпэрэтиип үһүс сылын үлэлиир. Эдэр ыччаттар бу кэпэрэтиип холобурун батыһаннар, нэһилиэккэ сир үлэтэ сөргүтүллэн эрэр.
Ийэлээх аҕа алгыстарынан
Айаал Корнилов 2018 сыллаахха бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэтин-хамнаһын саҕалаабыта. Дьиҥинэн итинник “саҕалаабыта” эрэ диир тутах буолуо, эдэр киһи үлэтин-хамнаһын тэтимнээхтик, киэҥ далааһыннаахтык былааннаан ылсыбыта. Онуоха кини төрөппүттэрэ, аҕата Трофим Трофимович уонна ийэтэ Астра Иннокентьевна, эдэр саастарыттан сопхуоска үрүҥ илгэни үрүлүтэр, эмис эти үксэтэр курдук киһи ийэ-хара көлөһүнэ тохтор үлэлэригэр эриллибит туруу үлэһит дьон, төһүү күүс, бөҕө тирэх буолбуттара.
Астра Иннокентьевна сопхуос чулуу ыанньыксытын аатын чиэстээхтик сүгэн, производство бастыҥнарын кэккэтигэр сылдьыбыта, оттон Трофим Трофимович cубан сүөһү иитиитигэр үрүҥ-хара көлөһүнүн тохпута, сороҕор мэхэньисээтэрдээн ылара. Сопхуос ыһыллыбытын кэнниттэн сүөһү-сылгы ииттэн, оҕолорун ханнык да үлэттэн иҥнэн турбат гына ииппиттэрэ-үөрэппиттэрэ. Онон уолаттар төрөөбүт дойдуларыгар бигэ тирэхтээхтик санана, инники былааннарын дойдуларын кытта ситимнии улааппыттара. Ол түмүгэр, билигин улахан уол Ян улууска маһынан дьарыгырар биллэр урбаанньыт буолла, оттон Айаал төрүт үгэһи салҕаан, дойдутугар үлэ-хамнас да көрүҥүн тэрийдэ.
Үлэ төрдө – сир
Айаал үлэтин хортуоппуйу харайар сылаас ыскылааты туттууттан саҕалаабыта. Онно биллэн турар убайа Ян көмөлөспүтэ уонна инникитин даҕаны тирэх буоларга эрэннэрбитэ. Ол иһин Айаал сылгы иитиитин сүрүн хайысха оҥостон баран, хортуоппуйу уонна оҕуруот аһын үүннэриинэн, сүөһүнү уотууга ылан, эккэ үлэлииргэ быһаарыммыта. Ити санаатын олоххо киллэрэн, олохтоох дьаһалтаттан быраҕыллан сытар бааһынаны ылан таҥастаан, 2019 сыллаахха алта гектар бааһынаҕа хортуоппуй олордон, күһүн 600 курдук куул үүнүүнү хомуйбута. Ону таһынан 5 суотайдаах сиргэ сүбүөкүлэ, 3 суотайдаах сиргэ моркуоп олордон, үрдүк үүнүүнү ылбыта. Үрдүк үүнүү кистэлэҥинэн нэһилиэк сүөһүлээх ыаллара саас аайы сыбаалкаҕа состорор ноһуомнарын бэйэтин тиэхиньикэтинэн кэрийэ сылдьан хомуйан, бааһыналарыгар таһааран уоҕурдуу быһыытынан туһаммыта, билигин да туһанара буолар.
Айаал Трофимович былырыын бааһыналарын сүөһү-сылгы киирбэт гына бөҕө-таҕа маһынан күрүөлээбитэ, итиэннэ РЭС-тэри кытта үлэлэһэн, бааһыналарыгар ууну электричество күүһүнэн ыстарар буолла. Бааһынаҕа сайын аайы кырата биэс-алта киһини үлэнэн хааччыйар, ону сэргэ окко уонна күһүҥҥү хомуур кэмигэр бу дьоннор дьиэ кэргэттэрэ оҕолоругар тиийэ кытталлар.
Сылгы – төрүт үгэс
Эппиппит курдук, эдэр бааһынай үлэтин сүрүн хайысхата — саха норуотун былыргы дьыллар мындааларыттан илдьэ кэлбит дьарыга, дьөһөгөй оҕотун иитии буолар. Аҕатыттан, Трофим Трофимович Корниловтан, тутан хаалбыт сылгыларын сыллата элбэтэн, Тойбохой ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут көбүөр бэрдэ хонууларын сылгы халыҥ үөрүнэн иччилиир, киэҥ эйгэҕэ таһаарар курдук үлэтин-хамнаһын сааһылаан саҕалаабыта. Ол курдук сыспай сиэллээҕи иитэр буоллаххына бөҕө-таҕа күрүөлээх-хаһаалаах буолуохтаахпын диэн санааттан, сүрүн базатыгар дьоһуннаах дьиэ-уот, тыраахтар уонна “Буран” көлө турарыгар хараас туттан олоххо киллэрдэ. Билигин сылгытын ахсаана 79-ка тиийдэ. Маны таһынан, Мииринэй оройуонун Таас Үрэҕиттэн уонна биирдиилээн дьонтон субан сүөһүнү атыылаһан, уотууга үлэлээн, эттэн дохуот киллэринэр.
Көхтөөх үлэ – таһаарыылаах
Элбэх сүөһүнү-сылгыны кыстатарга элбэх от наадата өйдөнөр. Корниловтар сылын аайы эдэр дьону наймылаһан хоннохтоохтук оттууллар.
— Бары саба түһэн күргүөмүнэн үлэлиирбит кыайыылаах, — диир Айаал. Быйыл сайын ойуур баһаара төһө да Тойбохой нэһилиэгэр бэлиэтэммэтэҕин иннигэр, окко киириэхтэрин иннинэ уонтан тахса буолан биригээдэ тэринэн тиийэн, Уһун Күөл нэһилиэгэр турбут уоту боһойууга уонтан тахса хонукка үлэлээн кэлбиттэрэ.
Билигин бары күүстэрин от бэлэмнээһинигэр ууран тиритэ-хорута үлэлии сылдьаллар. Быыстарыгар нэһилиэнньэни ууннан хааччыйаллар, септик обортороллор, бааһыналарыгар үлэлииллэр. Быйыл кураан буолан, бааһына барахсан көрүүгэ-истиигэ наадыйара баһаам курдук.
Нэһилиэк олохтоохторо уунан хааччыныыга уустуктары көрсөллөрүн таба өйдөөн, Айаал аҕатын кытта сүбэлэһэн баран, сопхуостан хаалбыт эргэ «бодобуоһу» атыылаһан ылан, сүрүн үлэтин таһынан нэһилиэнньэни уунан хааччыйар. Кэнники сылларга тыа сирин ыаллара олорор дьиэлэрин толору хааччыллыылаах оҥостор буоллулар, ол эрээри үгүстэр туттуллубут куһаҕан ууну септиктэн оботторон дьаһайыыга уустуктары көрсөллөрө иһиллэр. Тойбохойго бу кыһалҕаны Айаал уталыппакка быһаарда – Мииринэйтэн ассенизация массыынатын аҕалан үлэлэтэ сылдьар, онон биир дойдулаахтарын махталларын ылыан ылла.
Үлэ үлүскэнигэр сылдьар убайдыы-бырааттыы өссө икки этээстээх дьиэни тутаннар, кафелаах ырыынагы үлэлэтэннэр, нэһилиэктэрин дьоно-сэргэтэ дохуоттанарыгар усулуобуйа тэрийдилэр. Ол курдук олохтоохтор ырыынакка бэйэлэрин табаардарын атыылыылларын таһынан, сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлиир итии астаах-үөллээх кафеҕа ааһан иһэр айан дьонун аһаталлар.
Түмүк оннугар
Төһө да күүстээх үлэҕэ сырытталлар уолаттар бириэмэлэрин сөптөөхтүк аттаран сороҕор бэйэ бэйэлэрин солбуйсан да туран балыкка, булка сылдьаннар Эһэкээннэрэ тугу дук гыммытын бултаан-алтаан, кулуһун уотугар сыраллан, отуу чэйин истэхтэринэ астына сынньанан күүс-сэниэ эбинэллэр.
Уолаттар былааннара киэҥ, кэскиллээх… Оннук эрэ буоллун, туппуттара туолан, санаабыттара сатанан истин… Маннык эдэр дьоннор туохтан да иҥнибэккэ, харса суох ылсыбыт дьыалаларын тэтимнээхтик олоххо киллэрэн истэхтэринэ тыа сирэ инникилээх буолуоҕа, оҕо-уруу элбээн оскуолаларбыт сабыллыбакка, үүнүү-сайдыы суолугар үктэнэн, нэһилиэктэрбит нус-хас олохтонон үүнэ-сайда туруохтара.
Тойбохойтон Валерий Илларионов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru сайтка анаан