Сунтаар улууһун Тойбохой нэһилиэгэр кыраайы үөрэтэр мусуой баар. Бу мусуой 1936 сыллаахха төрүттэммитэ. Төрүттээбит киһинэн Үлэ Дьоруойа Георгий Евдокимович Бессонов буолар. Мусуой үлэтин-хамнаһын туһунан дириэктэри солбуйааччы Марта Ивановна Васильевалыын кэпсэттим.
— Биһиги мусуойбут баазатыгар тэриллибит эбии үөрэхтээһин киинин кытта 270 оҕону хабан, уопсайа 33 үлэһит баар, ол иһигэр аҕыс педагог, икки мэтэдиис, экскурсияны тэрийээччи, икки харайааччы, биир таксидермист, ону сэргэ, 36 га иэннээх ботаническай саадпыт үлэһитэ. Дириэктэрбит Валерий Григорьевич Саввинов 2016 сылтан үлэлиир. Мусуойбутугар кыһыҥҥы өттүгэр аҕыс куруһуок үлэлиир. Олунньу ыйтан сайыҥҥы үлэбитигэр бэлэмнэнэн барабыт. Ол курдук, арассаада олордуута саҕаланар. Бэс ыйыттан саҕалаан саадпытыгар үлэлиибит. Мусуойбутугар өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан оҕолор кэлэн дьарыктаналлар этэ. Бу дьаҥынан, билигин көмпүүтэр нөҥүө үлэлиибит. Наһаа киэҥ иэннээх саадпытыгар биир эрэ үлэһиттээх буоламмыт, үрүҥ-хара үлэһит диэн арахсыбакка, бары саба түһэн, сайыннары-кыһыннары тигинэччи, мас олордуутуттан, бөх хомуйуутуттан, буор көбүтүүтүттэн саҕалаан үлэлиибит.
— Тойбохой иһинэн федеральнай суол ааһар, ол дьон мусуойга сылдьыытыгар төһө оруоллааҕый?
— Улахан айан суола нэһилиэкпит иһинэн ааһар буолан, өрөбүл да күннэргэ сырыы-айан элбэх. Онон мусуойбутугар харыыта суох сылдьаллар, көрөн-истэн ааһаллар. Халлаан туругуттан иҥнибэккэ, араас улуустартан кэлэн көрөллөр. Ону сэргэ, араас тас дойдулартан кэлэн эмиэ көрөллөр. Ол курдук, быйыл биһиги мусуойбут устуоруйатыгар биир бэлиэ түгэн тосхойдо. Устуоруйа билимин дуоктара Розалия Иннокентьевна Бравина салайааччылаах эспэдииссийэ 2014 сылтан саҕалаабыт чинчийиитин түмүгүнэн, биһиги мусуойбутугар харалла сытар муос ох саа туһунан дириҥ хорутуулаах научнай ыстатыйаны аан дойду киэҥ араҥатыгар таһаартарда.
— Ити туһунан сиһилии сырдатыаҥ дуо? Ох саа кистэлэҥэ туохханый?
— Бравина научнай үлэтигэр суруллубутунан, 17–19‑с үйэтээҕи ох саа буолуон сөп. Киин Азия дойдуларын ох сааларыгар маарынныыр. Өлүөнэҕэ нууччалар кэлиэхтэрин иннинээҕи уустук оҥоһуулаах ох саа буолар. Кээмэйэ 120, 5/3,5 cм, мастан, муостан, туостан оҥоһуллубут. Докумуоҥҥа көстөрүнэн, бу ох саа Кутана оскуолатын оҕолорунан бэлэхтэниллибит. 1937 сыллаахха тохсунньу ыйга. Ох саа көстүбүтүн туһунан кыраайы үөрэтээччи Н. Мартынов суруйарынан, ох саа Ала Кырсын диэн Хочо сахаларын баһылыктарын тэрилэ эбит. Ала Кырсын уҥуоҕа Тойбохой күөл үрдүгэр соторутааҥҥа диэри көстөрө диэн бэлиэтииллэр.
Ала Кырсын — олоххо баар буола сылдьыбыт киһи. Кини Дьаардаах эбэтэр сорохтор Дьаархан диэн тумат дьахтарын уола эбит. Бу дьахтар Хаҥаластан төрүттээх Мунньан Дархан түгэх төрдө буолар диэн быһаарбыттар. (Г. Ксенофонтов «Эллэйада», 1977, с. 206, с. 67–68).
Биһиги оҕо сылдьан, Тойбохой эбэ үрдүгэр турар ампаардаах киһи уҥуоҕун атыыһыт Кууһума уҥуоҕа үһү диэни истэрбит. Ол күөлгэ сөтүөлүү тиийэрбитигэр, алта кырыылаах ампаар үрдүк аанын арыйан, бэлисипиэппитин кистиирбит. Арай биирдэ көҥүллэппэккэ сөтүөлүү тиийэн баран, бэлисипиэппин онно кистээбиппин көрөн, аҕам буойбутун өйдүүбүн. Кэлин санаатахха, чахчы былыргы, ытык киһи уҥуоҕа буолан ампаарданнаҕа. Ол билигин да баар.
1936 сыллаахха Кутанаҕа кыраайы үөрэтэр мусуой арыллыбыта. Мусуойу төрүттээбит киһи Николай Иванов экспонаттары көрдөөн, араас улуустарынан сылдьыбыт. Георгий Бессоновтыын доҕордоһор эбиттэр. Онон сабаҕалаатахха, Тойбохойго мусуой аһыллыытыгар кини бэлэх ууммут буолуон сөп.
— Эһиги мусуойгутугар Афанасий Осипов бастакы уруһуйдара бааллар диэн кэпсииллэрин истибитим.
— Чахчы, биһиэхэ 1960 сыллаахха хартыына галереята төрүттэммитэ. Манна худуоһунньук Афанасий Осипов бастакы уруһуйдара бааллар. Олор быыстарыгар «Киһини батыһар хартыыната» эмиэ баар. Мусуойбутун көрө кэлбит дьон киирээт, тута ол хартыынаны ыйыталлар. Хартыына кистэлэҥнээх буоларын илэ-чахчы көрдөххө эрэ итэҕэйэҕин.
— Улууска мусуойу көрүү-истии, көрүү-харайыы туох уустуктардааҕый?
— Балаҕан ыйыттан куруһуоктарбыт үлэлээн, кыстыкка киирэрдии үлэбитин саҕалыыбыт. Мусуой саалалара саҥардыллаллар, саҥа экспонаттар оҥоһуллаллар. Пуонданы хаҥатыы, чуучаланы оҥоруу, саҥардыы үлэлэрэ ыытыллаллар. Тэрилтэбит дьиэтэ 2001 сыллаахха үлэҕэ киириэҕиттэн хапытаалынай өрөмүөн ыытылла илик. Туох кистэлэ кэлиэй, дьиэбит сарайа суох буолан, сааһын-сайынын ардах курдары сүүрэн, сыл аайы кыһалҕаҕа ылларабыт. Бэйэбит кыахпытынан, битум кутан өрөмүөн үлэтин ыыта сатаабыппыт, ол эрээри сылтан сыл атын сиринэн хайдан, тэстэр сирин уларыта сылдьар. Дьарыкка сылдьар оҕолорбут доруобуйаларыгар охсууну оҥорор, экспонаттарбыт туруктарын мөлтөтөр кутталга олоробут. Сыл ахсын Үөрэх министиэристибэтигэр, дьокутааттарга, оннооҕор бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн олорбут Владимир Солодовка тиийэ туруорсан суруйбуппут. Үп-харчы суоҕунан, мусуойбут кыһалҕата быһаарылла илик. Биһиги, мусуой үлэһиттэрэ, экспонаттарбытын харыстыыр сыалтан куруук сөрүүнү тутабыт. Онон сааспыт тухары тымныы дьиэҕэ үлэлиибит.
— Муос ох саа таһынан ханнык биллэр оҥоһуктар харалла сыталларый? Билиҥҥи ыччат тугу сэҥээриэн сөбүй?
— Мусуойу төрүттээбит Үлэ Дьоруойа Георгий Бессонов үлэтигэр-хамнаһыгар наһаа чуолкай, барыта бэрээдэк, уурбут-туппут курдук буолара. Онон ханнык оҥоһуктар баалларын чуолкайдыыр опись тэтэрээтэ баар буолуохтаах.
Мусуойбутугар ат киэргэллэрэ — чаппараахтар, кычымнар (18‑сүйэ), ойуун таҥаһа, дүҥүрэ, оҕо уйата, араас туос иһиттэр, чорооннор, мас ууһа оҥорбут арыы ытыйар тэрилэ, о. д.а. бааллар. Скульптор Н. Шарапов бастакы үлэлэрэ биһиэхэ эмиэ бааллар. Мусуойбутугар оскуола оҕолоро, ыччат сэҥээрэрэ үгүс. Пандемия аастаҕына, кэлэн көрөн, сэргээн бараарыҥ.
— Марта Ивановна, кэпсээниҥ иһин махтанабын.
Ульяна Захарова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru